سازو کار ناکارآمد اروپاییها صدای ظریف را هم درآورد
«اینستکس» بسیار کمتر از تعهدات اروپاست
گروه سیاسی: بعد از هشت ماه وقتکشی و بدعهدی در نهایت اروپا ساز و کار مالی را ایجاد کرد که تنها میتوان آن را ناکارآمد و ناامیدکننده توصیف کرد، همین اقدام نیمبند اروپا نیز با باج‌خواهی و تحمیل شروطی برخلاف منافع ملی ایران همراه شده است، تمام این موارد در نهایت منجر به اعتراف وزیر امور خارجه کشور مبنی بر ناچیز بودن این کانال مالی شد. پس از خروج آمریکا از برجام، امید دولت ایران به اتحادیه اروپا و کشورهای اروپایی بود تا بلکه بتوانند توافق هستهای را نجات بدهند. امضاکنندگان اروپایی برجام هم در ابتدا از واشنگتن انتقاد کردند، بر حفظ توافق هستهای تأکید نمودند و متعهد شدند تا به شرط پایبندی تهران به محدودیتهای وضعشده در برجام، آنها هم منافع اقتصادی وعده دادهشده به ایران در توافق را تأمین و تضمین کنند. امروز، وضعیت خیلی متفاوت است، اما نه برای آمریکایی که همچنان از تصمیم خود مبنی بر خروج از برجام دفاع میکند، یا برای دولت حسن روحانی که متأسفانه همچنان امیدوار است اروپاییها به داد برجام برسند، بلکه برای اروپاییها که عملاً از توافق هستهای دلسرد شدهاند و به نظر میرسد به شیوههای مختلف دارند تلاش میکنند ایران را به سمت خروج از این توافق هل بدهند.
از خروج آمریکا تا ورود «اینستکس»؛ چه بلایی سر برجام آمد
داستان از این قرار بود، ماهها معطل کردن برای راهاندازی سازوکار ضدتحریمی موسوم به «ابزار ویژه مالی» نتیجهای برای اروپاییها نداشت و دولت روحانی ولکن ماجرا نبود. از طرف دیگر، آبروی اروپاییها به خطر افتاده بود و سه عدد از مهمترین کشورهای این قاره یعنی انگلیس، فرانسه و آلمان، به همراه نماینده سیاست خارجی اتحادیه اروپا، متهم به بیعرضگی و وابستگی به آمریکا شده بودند، بنابراین باید قدمی در اینباره برداشته میشد. اخیراً ابزار ویژه مالی مدنظر اروپا با نام اختصاری «اینستکس INSTEX»، مخفف عبارت INstrument in Support of Trade EXchanges یا «ابزار حمایت از تبادلات تجاری» نیز بالأخره رونمایی شد اما این سازوکار که در فارسی تحت عنوان «سازوکار سامانه حمایت از تبادلات تجاری» (گاهی به اختصار، «ساحات») از آن یاد شده است، با آنچه که طرف ایرانی امیدوار بود از آب دربیاید، فاصلهای نجومی دارد.
اینستکس؛ نابهنگام و سراسر مشکل
«سامانه حمایت از تبادلات تجاری» از همان ابتدا که فقط یک «ابزار ویژه مالی» بود تا امروز که اینستکس نام گرفته، چیزی جز آبروریزی و خفت و خواری و برای طرفهای اروپایی برجام و متأسفانه برای دولت روحانی به دنبال نداشته است. پیش از آنکه اینستکس شکل بگیرد، انتشار اخباری مبنی بر اینکه برخی کشورهای اروپایی مانند اتریش از پذیرش مسئولیت میزبانی این ابزار ویژه مالی شانه خالی کردهاند، موجب بیآبرویی خود اروپاییها شد و نشان داد هم کشورهای اروپایی از سرپیچی از آمریکا وحشت دارند و هم کمپانیهای بزرگ اروپایی از تحریمهای ضدایرانی واشینگتن میترسند. بخشی از تعویق پیش آمده در روند راهاندازی ابزار ویژه مالی مدنظر اروپا نیز به خاطر همین ترس کشورهای اروپایی از تهدیدهای آمریکا بود، اما این مسئله نهایتاً با پا پیش گذاشتن خود سه کشور اروپایی عضو برجام برای میزبانی از این سازوکار ختم به خیر شد. با این وجود، از یک طرف اینکه چرا از همان ابتدا، این سه کشور برجامدوست داوطلب نجات توافق هستهای نشدند در جای خود قابلبررسی است، و از طرف دیگر، اینکه مدیریت ابزار ویژه مالی توسط این سه کشور چه خطراتی میتواند داشته باشد. نهایت موقعیتنشناسی و گستاخی اروپاییها مقابل جمهوری اسلامی در ازای ارائه سازوکاری است که نقاط ضعفش بیشمار و نقاط قوتش انگشتشمارند. برخی از مهمترین نقاط ضعف اینستکس در اینجا لازم به یادآوری هستند، این سازوکار «نابهنگام» است و پس از ماهها تأخیر ایجاد شده است، اما کشورهای اروپایی در بیانیه خود بدون آنکه به خاطر تعلل و بیعرضگی اروپا از ایران عذرخواهی کنند، ایجاد اینستکس را یک «گام اولیه مهم» و در راستای «تعهد مصمم و اقدامات مداوم» خود برای حفظ برجام میدانند، در حالی که اروپاییها تا این لحظه ذرهای از وظایف خود در برجام را نیز انجام ندادهاند.
ساز و کاری ناقص و ناکارآمد
اینستکس در حال حاضر «ناقص» است و از نظر فنی هنوز قادر به انجام هیچ کاری نیست. چنانکه در بیانیه وزرای خارجه انگلیس، فرانسه و آلمان نیز تصریح شده، باید نهادی مشابه در ایران تأسیس شود تا حلقه آخر در زنجیره لازم برای کارکرد اینستکس باشد. توضیح، اینکه اینستکس در حقیقت یک نهاد یا کمپانی با یک هدف و دستورکار مشخص (انجام تراکنش با ایران) است و برای آنکه امکان برقراری تبادلات مالی میان این کمپانی و ایران برقرار شود، باید کمپانی متناظری در ایران به همین منظور ایجاد گردد. سامانه حمایت از تبادلات تجاری همچنین «ناکارآمد» نیز هست. باید در نظر داشت که مقررات انسداد اتحادیه اروپا، خردادماه سال جاری، با هدف حمایت حقوقی از کمپانیهای اروپایی در صورت افتادن آنها در دام تحریمهای آمریکا بروزرسانی و اجرا شد، اما اروپاییها با وضع این مقررات نشان دادند توانایی ارزیابی عملکرد کمپانیهای خودشان را ندارند. آنچه در عمل اتفاق افتاد این بود که کمپانیهای اروپایی اصلاً حتی ریسک ماندن در ایران را هم نکردند، چه برسد به اینکه بخواهند تحریمهای آمریکا را نقض کنند و بعد، از این مقررات استفاده نمایند. هیچ دلیلی وجود ندارد که این کمپانیهای بزرگ، اکنون بخواهند به اینستکس اعتماد کنند و با استفاده از این مکانیسم، خطر مواجهه با تحریمهای آمریکا را به جان بخرند، ابزار ویژه مالی اروپا «ناامیدکننده» هم هست. این ابزار که قرار است تراکنشهایش از دید نهادهای قدرتمند و تیزبین مسئول نظارت بر گردش دلار و تحریمهای اقتصادی در آمریکا، از جمله «دفتر کنترل داراییهای خارجی» در وزارت خزانهداری این کشور مخفی بماند، کارش را با شفافیتی مثالزدنی آغاز کرده است. مدیرعامل اینستکس یک آلمانی به نام «پِر فیشر» (از مدیران سابق بانک بزرگ «کومرتسبانک»)، رئیس هیأت نظارت آن «سایمون مکدونالد» (دیپلمات معاون وزارت خارجه انگلیس)، و اعضای این هیأت نیز «میگوئل برگر» (مدیرکل اداره روابط اقتصادی و توسعه پایدار وزارت خارجه آلمان) و «موریس گوردو مونتین» (سفیر سابق و دیپلمات وزارت خارجه فرانسه) هستند. البته تحریم این اشخاص قطعاً از قبل پیشبینی شده است، اما آنچه ناامیدکننده است این است که شواهد نشان میدهد منطق اروپاییها برای ایجاد اینستکس بیش از آنکه بر استحکام و نفوذناپذیری فنی این مکانیسم استوار باشد، بر مفهوم «اشتراک ریسک» پایهگذاری شده است. به طور خلاصه، کشورهای اروپایی امیدوارند با تقسیم و اشتراک ریسک مواجه شدن با تحریمهای واشینگتن کاری کنند که رئیسجمهور آمریکا تصمیم نگیرد با وضع تحریم علیه هر سه این کشورها، با همه آنها یکجا درگیر شود. نتیجه این امیدواری در آینده مشخص خواهد شد، اما بعید نیست ترامپی که یکشبه با چین جنگ اقتصادی به راه انداخت، همزمان با انگلیس، فرانسه و آلمان هم دربیفتد، به خصوص که تهدیدهای آمریکا علیه کمپانیهایی که از اینستکس استفاده کنند نیز به قوت خود باقی است.
باجگیری به سبک قاره سبز
اینستکس نقاط ضعف دیگری هم دارد. مثلاً در بیانیه سه کشور اروپایی درباره راهاندازی این مکانیسم، به «رویکرد گامبهگام» این سازوکار اشاره شده است. به عبارت دیگر، قرار است در فاز اول، برخی تراکنشها از طریق اینستکس ممکن شود و در گامهای بعدی، حوزه فعالیتهای این کمپانی گسترش پیدا کند. این شیوه ممکن است برای رعایت جنبههای دقت و احتیاط مفید باشد، اما صحبت از فاز اول و دوم در اجرای اینستکس زمانی میتوانست قابلقبول باشد که این ابزار ویژه مالی همزمان با شروع اِعمال تحریمهای آمریکا آغاز به کار میکرد، نه الآن که از یک طرف همه تحریمها برگشته و روزبه روز هم به آنها افزوده میشود، و از طرف دیگر، تهران با مکانیسمی مواجه شده است که راهاندازیش دیر شده، نقاط ضعف و قوتش معلوم نیست، کارآمدیاش در هالهای از ابهام است و دولت روحانی برای استفاده از همین مکانیسم نصفهونیمه هم مجبور است زیر بار منت و شرط و شروط اروپاییها برود. به علاوه، اگر برای استفاده از اینستکس، ایران باید اطلاعات مالی و اقتصادی خود را برای کارگروه اقدام مالی شفافسازی کند، چه تضمینی وجود دارد که آمریکاییها به این اطلاعات دسترسی و فرصت تحریم مجدد تهران و حتی دیگر استفادهکنندگان از اینستکس را پیدا نکنند؟
پذیرفتن شروط اروپا به مصلحت منافع ملی ایران نیست
محمدحسن آصفری عضو سابق کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس اظهار کرد: دولت همچنان به بهانه ساکت کردن منتقدین، حامی برجامی است که خروجی آن برای ملت ایران هیچ بوده و ما تحولی را در معیشت مردم شاهد نیستیم. وی با بیان اینکه به اعتقاد من اینکه ما بخواهیم به بهانه ساکت کردن منتقدین و مخالفین خود، همچنان مدافع برجام باشیم نمیتواند متناسب با منافع ملی ایران باشد، ادامه داد: دولت برای انجام کارهای تبلیغاتی خود مصلحت کشور را رعایت نمیکند. آصفری بیان کرد: ما باید با عزمی جدی و بسیار محکم در مواضع خود از غربیها بخواهیم که به تعهداتشان در قالب برجام متعهد باشند و با انجام اقدامات لازم منافع ایران را در قالب آن تأمین کنند. عضو سابق کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی گفت: ما مطمئن هستیم که انسجام و اتحادی میان اروپا و آمریکا برای افزایش فشارها بر ایران وجود دارد و به دنبال این هستند که مجدد ملت ایران را پای میز مذاکره کشانده تا موضوعات دیگری از جمله موشکی، حقوق بشر و مسائل منطقه را با ایران مطرح کنند. وی افزود: تا تکلیف برجام به طور کامل روشن نشده و آمریکاییها و اروپاییها به تعهداتشان در قالب آن عمل نکردند، پذیرفتن هر شرط و تعهد دیگری از سوی ما به مصلحت منافع ملی نیست.
اعتراف ظریف به بی‌تعهدی اروپا
محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان در کنفرانس امنیتی مونیخ طی اظهاراتی عنوان کرد: اجرای کامل برجام از سوی ایران که به رغم خروج آمریکا ادامه یافته است، نقش اصلی در کاهش تنش و افزایش ثبات منطقهای و جهانی ایفا کرده است اما ایران نمیتواند به تنهایی هزینههای دستاوردهای جهانی را بپردازد؛ چه توافق هستهای باشد و یا مبارزه با قاچاق مواد مخدر و یا قاچاق انسان. اروپا نیز لازم است سرمایهگذاری کند. بسیاری در دنیا و به ویژه در این قاره به گونهای زیبا در مورد چندجانبه گرایی صحبت میکند. اما اکنون لازم است در مسیری دیگر قدم بگذارند. برای مثال، ایجاد اینستکس بسیار کمتر از تعهدات سه کشور اروپایی که برای نجات برجام داده بودند، انجام گرفته است. وی ادامه داد: با بیان اینکه اروپاییها بیانیههای سیاسی خوبی [در حمایت از برجام] صادر کردهاند، در عین حال یادآور شد: اما در عمل باید اقدامات بیشتری انجام دهند. اگر روزی آمریکاییها به اروپا بگویند باید رابطه تجاری خود با چین را قطع کنید، آنها چه میکنند؟ همان کار را الان انجام دهید. چراکه اگر در برابر یک زورگو نایستید، زورگوتر میشود.
اروپا عرضه عمل به تعهداتشان بدون اجازه کاخ سفید را ندارند
اروپاییها خودشان هم تکلیف خودشان را نمیدانند. به عنوان مثال، لودریان، وزیر خارجه فرانسه، تأسیس اینستکس را «یک اقدام سیاسی» و «ژستی [اقدامی] در حمایت از کمپانیهای اروپایی» توصیف میکند. اکنون وظیفه کیست که از رئیس دستگاه دیپلماسی فرانسه بپرسد از نظر ایشان منافع اقتصادی ایران دقیقاً اولویت چندم در راهاندازی اینستکس است؟ با این حال، خبرهای خوبی هم درباره اینستکس به گوش میرسد که امیدواریم صحت داشته باشند. مثلاً در فهرست کالاهایی که گفته میشود در فاز اول عملیاتیسازی اینستکس امکان صادرات آنها به ایران به وجود خواهد آمد، مواردی مانند مواد اولیه دارویی، داروهای بیماریهای خاص، تجهیزات پزشکی و جراحی و دستگاههای رادیوتراپی و پرتودرمانی موردنیاز برای مقابله با سرطان دیده میشود که اگر انتقال آنها توسط اینستکس تسهیل شود، میتوان گفت اروپاییها بالأخره در راستای تعهداتشان در برجام، گام مهمی برداشتهاند. اگرچه گفته میشود اینستکس دستکم در فاز اول برای کالاهای تحریمنشده مانند دارو و غذا و موارد بشردوستانه مورداستفاده قرار خواهد گرفت، اما شواهد نشان میدهد کمپانیهای بینالمللی از ترس تحریمهای آمریکا اقدام به فروش این موارد به ایران نیز نمیکنند. به عبارت دیگر، ایران در حال حاضر در تأمین همین اقلامی که آمریکا روی کاغذ ادعا میکند آنها را تحریم نکرده نیز مشکلاتی دارد که امید میرود اینستکس بتواند این مشکلات را مرتفع کند اما تا اینجا شاید بتوان همین مورد را تنها نقطه قوت اینستکس تلقی کرد. روی هم رفته اگر اعضای اروپایی برجام که تا خرخره به ایران بدهکارند، بعد از این همه اهمال و تعلل بخواهند برای عملیاتی کردن اینستکس شرط و شروط بگذارند و یا یک لحظه به خودشان اجازه بدهند در جایگاه طلبکار بایستند، چنانکه حمید بعیدینژاد، سفیر ایران در لندن نیز بهدرستی اشاره کرده است، دولت حسن روحانی باید بدون درنگ پیشنهاد اروپاییها را رد کند و «اقدام مقتضی در خصوص کل فرآیند» را اتخاذ نماید. اروپاییها ثابت کردهاند چه با اینستکس و چه بدون آن، عُرضه دفاع از برجام و عمل به تعهداتشان در قبال ایران بدون اجازه مستأجران کاخ سفید را ندارند. دستگاه دیپلماسی دولت آقای روحانی و به ویژه آقای ظریف، رئیس این دستگاه، اگر نمیخواهد از خاطره بدعهدی آمریکاییها درس بگیرد، میتواند سابقه اروپاییها را مدنظر قرار دهد. لازم به یادآوری مجدد است که اروپاییها یک بار با طرح موضوع مقررات انسداد، عملاً صورت مسئله ارتباط کمپانیهای اروپایی با ایران را پاک کردهاند. کمپانیهای بزرگ و مهم اروپا هم در گذشته نشان دادهاند اهمیتی برای قوانین اتحادیه اروپا نمیدهند و شواهد نشان میدهد احتمالاً در آینده هم ارزشی برای مکانیسم اینستکس قائل نخواهند شد. به نظر نمیرسد لزومی داشته باشد وقت و منابع کشور بیش از این به امید اروپاییها معطل بماند و هدر برود. اقتصاد ایران قطعاً به چیزی «بسیار بسیار بیشتر» از اینستکس نیاز دارد.
ارسال دیدگاه
ضمن تشکر از بیان دیدگاه خود به اطلاع شما رسانده می شود که دیدگاه شما پس از تایید نویسنده این مطلب منتشر خواهد شد.
