معیار واقعی

سوره ممتحنه از سوره‌های مدنی قرآن است که با موضوع امتحان ایمان و مرزبندی اعتقادی شناخته می‌شود. این سوره ۱۳ آیه دارد و در سالروز تفسیر آن توسط رهبر انقلاب در پاییز ۱۳۶۱، بار دیگر اهمیت محتوای آن برای جامعه اسلامی یادآوری می‌شود.
سوره ممتحنه (سوره ۶۰ قرآن) در مدینه نازل شد و محتوای آن به‌طور مستقیم به شرایط اجتماعی و سیاسی مسلمانان پس از تشکیل حکومت اسلامی مربوط است. شأن نزول آیات نخستین سوره درباره ماجرای «حاطب بن ابی‌بلتعه» است؛ او نامه‌ای محرمانه به مشرکان مکه نوشت تا آنان را از تصمیم پیامبر اکرم(ص) برای فتح مکه آگاه کند. این اقدام، هرچند از روی انگیزه شخصی و نه نفاق بود، اما قرآن با نزول آیات ابتدایی سوره، مسلمانان را از هرگونه دوستی و اعتماد به دشمنان خدا و رسول برحذر داشت: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَعَدُوَّکُمْ أَوْلِیَاءَ…» (آیه ۱).
پیامبر(ص) در حدیبیه با مشرکان مکه پيمان صلح حدیبیه را امضا كرد. در این صلحنامه آمده بود که اگر مردی از مشرکان به مدینه آمد، مسلمانان موظف‌اند او را بازگردانند؛ ولی اگر شخصی از مدینه به مکه رفت و پناهنده شد، مشرکان مکه مجبور به بازگرداندن او نیستند. بعد از مدت کوتاهی زنی به نام سبیعه دختر حارث از مکه به مدینه آمد.و سپس آیات دهم تا دوازدهم این سوره نازل شد. پیامبر(ص) از آن زن خواست که سوگند بخورد که آمدنش به مدینه تنها به انگیره دین خواهی و بیزاری از کفر است. این سوگند خوردن همان امتحانی است که در این آیات از آن سخن آمده است که زنان مهاجر را امتحان کنید و البته خداوند به ایمان آنها آگاه‌تر است. بعد از این سوگند،‌ پیامبر اکرم(ص) به این استدلال که در متن صلحنامه از مردان صحبت شده بود و در مورد زنان سخنی نیامده بود،‌ زنان مهاجر را به مشرکان تحویل نداد و به موجب آیه دهم، مهریه آن زنان را به شوهران مشرکشان پرداخت کرد و آن زنان می‌توانستند در مدینه مجدداً ازدواج کنند
از نظر محتوایی، سوره ممتحنه بر دو اصل مهم تأکید دارد: «حبّ فی‌الله و بغض فی‌الله» یعنی دوستی و دشمنی بر اساس ایمان، و نیز لزوم استقلال جامعه اسلامی در برابر نفوذ دشمنان. این پیام‌ها نه تنها در صدر اسلام بلکه در همه دوران‌ها برای امت اسلامی راهگشا بوده است.
رهبر انقلاب اسلامی، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، در سال ۱۳۶۱ و در دوران ریاست‌جمهوری خود، طی چهار جلسه در جمع پاسداران و اعضای دفتر ریاست‌جمهوری، تمامی ۱۳ آیه این سوره را تفسیر کردند. این جلسات از ۳۰ مهر تا ۲۱ آبان همان سال برگزار شد و بعدها متن ویراسته آن در قالب کتاب «تفسیر سوره ممتحنه» منتشر گردید. ایشان علت انتخاب این سوره را شباهت شرایط آن با وضعیت جامعه اسلامی پس از انقلاب دانستند؛ چرا که این سوره به مسائل حکومت اسلامی، روابط با دشمنان و حفظ هویت ایمانی می‌پردازد.
بنابراین، سالروز تفسیر سوره ممتحنه توسط رهبر انقلاب فرصتی است برای بازخوانی پیام‌های بنیادین قرآن در زمینه استقلال، مرزبندی ایمانی و امتحان واقعی مؤمنان. این سوره یادآور می‌شود که جامعه اسلامی باید همواره در برابر نفوذ دشمنان هوشیار باشد و معیار دوستی و دشمنی را بر اساس ایمان و ارزش‌های الهی تنظیم کند.