استبداد سمپادی

شاید در ابتدا عجیب به نظر برسد که برخی از متفکران برجسته نظیر مایکل سندل پیشنهاد می کنند که پذیرش دانشجو بر اساس قرعه کشی صورت گیرد و نه با آزمون های ورودی، یا آنچه ما در ایران با نام کنکور سراسری می شناسیم.
اما نگاهی کوتاه به نتایج کنکور سراسری روشن می سازد که پیشنهاد مایکل سندل چندان هم عجیب نیست: سهم تقریبا هشتاد درصدی مدارس سمپاد و سهم تقریبا صفر مدارس دولتی معمولی در رتبه های برتر کنکور امسال.
بیائید این مساله را مورد کاوش جدی تری قرار دهیم. آموزش، جدای از اینکه می تواند موجب رشد و شکوفایی فرد شود، یک خیر و مطلوب اجتماعی است که شرط لازم برای دستیابی به بسیاری دیگر از مواهب اجتماعی است. از همین رو پای عدالت توزیعی به میان می آید: خیر اجتماعی آموزش را چگونه توزیع کنیم؟
نقل است که در ایران باستان فقط طبقه اشراف از حق آموزش برخوردار بودند. به عبارت دیگر، معیار توزیع آموزش، تولد در خانواده اشرافی بوده است. تردیدی وجود ندارد که این معیار توزیعی کاملا خلاف عدالت است و نباید فردی را به صرف اینکه در یک خانواده اشرافی متولد شده است، مستحق آموزش دانست و فردی را که در یک خانواده معمولی متولد شده است، از حق آموزش محروم کرد.
آنچه امروز به عنوان معیار توزیعی عادلانه برای آموزش شناخته می شود، شایستگی یا استعداد است که البته قدمت آن به یونان باستان نیز می رسد: خیر آموزش باید به کسانی تعلق گیرد که بیشترین استعداد را دارند.
در ایران نیز این معیار توزیعی بکار گرفته شده است و با قبول این معیار، سازوکارهایی نظیر آزمون های ورودی ایجاد شده است تا کسانی که استعداد بیشتری دارند، وارد مدارس سمپاد یا دانشگاه شوند و از حق آموزش برخوردار شوند.
اما مساله به این سادگی نیست. به این پرسش ها دقت کنید: آیا فردی که استعداد بیشتری دارد باید از آموزش بهتری برخوردار شود یا فردی که استعداد کمتری دارد؟
آیا سازوکاری وجود دارد که استعداد افراد را اندازه گیری کند؟ و اساسا آیا استعداد قابل سنجش و اندازه گیری هست؟ آیا استعداد امری ژنتیک است یا اموری مثل تغذیه، بهداشت و سلامت در آن نقش دارد؟
مطالعات زیادی نشان داده است که بهداشت ، سلامت و تغذیه مکفی والدین در زمان انعقاد نطفه و دوران بارداری، نقش مهمی در استعداد ذهنی جنین ایفا می کند.
حتی اگر این مساله را هم کنار بگذاریم، آیا دانش آموزانی که از شدت فقر و گرسنگی در مدرسه دچار ضعف می شوند، می توانند استعداد خود را همپای کسانی که شهریه های چند ده میلیونی برای مدارس خود پرداخت می کنند، شکوفا کرده و در آزمون های سمپاد و کنکور سراسری پذیرفته شوند؟
لذا به فرض آنکه استعداد قابل اندازه گیری باشد، و به فرض آنکه آزمون ها و سازوکارهای دقیق و درستی به کار گرفته شده باشد، به شرطی می توان استعداد را معیار توزیعی آموزش قرار داد که موانع بکارگیری استعداد، مثل فقر و تبعیض برطرف شده باشد. در غیر این صورت با پدیده ای مواجه می شویم به نام دیستوپیای شایسته سالاری.
مایکل یانگ، جامعه شناس بریتانیایی در سال ۱۹۵۸ ، در زمانه ای که نظام طبقاتی در انگلستان در حال فروپاشی بوده است و راه برای نظامی از پیشرفت آموزشی و شغلی مبتنی بر استعداد هموار می شود، کتابی با عنوان ” ظهور شایسته سالاری” می نویسد. اما یانگ با کمال شگفتی، نظام نوظهور شایسته سالاری را یک دیستوپیا و ضدآرمانشهر ترسیم می کند.
در واقع، زمانی که مناسبات ناعادلانه در جامعه وجود دارد، شایسته سالاری می تواند به چیزی تبدیل شود که مایکل یانگ آن را دیستوپیا و مایکل سندل آن را استبداد شایستگی می نامد. کارکرد این شایسته سالاری صرفا پوشاندن نابرابری ها و بی عدالتی های آموزشی است: نظام طبقاتی ناعادلانه همچنان وجود دارد، اما نظام اسمی شایسته سالاری این توهم را بوجود می آورد که فرد نه بر پایه تولد در خانواده ای مرفه که با اتکای به استعدادها و تلاش خودش بوده است که موفق شده است. امری که موجب غرور کاذب در برندگان آزمون و احساس تحقیر و یاس در بازندگان آن می شود.
اکنون شاید پیشنهاد سندل که پذیرش در دانشگاه بر اساس قرعه، البته با در نظر گرفتن صلاحیت های حداقلی، صورت گیرد، معقول تر و حتی منصفانه تر به نظر برسد.
نتایج کنکور امسال به خوبی این استبداد سمپادی را بر نظام آموزشی کشور آشکار کرده است. اکنون به جای یک کنکور، دو کنکور در کشور وجود دارد: کنکور مدارس سمپاد و کنکور سراسری دانشگاه ها، با همه عوارض و تبعات روانی و اجتماعی آن.
اما روشن است در شرایطی که برابری فرصت در زمینه کلی تر اجتماع محقق نشده باشد و مناسبات ناعادلانه برقرار باشد، این آزمون ها و سازوکارهای پرهزینه تنها به نام شایسته سالاری و به کام سرمایه سالاری خواهد بود.