افزایش ارزآوری از محل صادرات انجیر استهبان

استان فارس بزرگ‌ترین تولیدکننده انجیر خشک ایران است و استهبان، بزرگ‌ترین شهرستان تولیدکننده با ۲۴ هزار هکتار انجیرستان دیم سالانه نزدیک به ۲۰ هزار تن محصول تولید می‌کنند (با میانگین بارندگی تنها ۳۰۰ میلی‌متر). از حدود ۲۰ هزار تن محصول سالانه، بیش از ۱۵ هزار تن صادر می‌شود. بیش از ۸۵ درصد اهالی استهبان بخشی یا تمام امرار معاش خود را از این محصول به دست می‌آورند.
انجیر استهبان به‌دلیل شرایط طبیعی کشت دیم و عدم نیاز به سموم شیمیایی، مزیت رقابتی بالایی دارد. همچنین ثبت جهانی نظام میراثی انجیر استهبان می‌تواند زمینه ارتقای برند، استانداردسازی و جذب حمایت‌های مالی و علمی را فراهم کند.
تسهیل در رفع تعهد ارزی:
1 بحث نخست در زمینه رفع تعهد ارزی صادرکنندگان این است که برای انواع انجیر، قیمت ثابت 3 دلار در نظر گرفته می‌شود. در حالی‌ که برخی از انجیرها با حجم کمتر و کیفیت بالاتر، قیمتی بیش از 3 دلار دارند و بخش عمده‌ای از انجیرهای تولیدی نیز قیمتی کمتر از سه دلار ـ حتی کمتر از 2 دلار ـ دارند. با این حال، همان قیمت ثابت برای رفع تعهد لحاظ می‌شود. ازاین‌رو ضروری است سازوکاری چندقیمتی تعریف شود تا امکان رفع تعهد به‌ صورت واقع‌بینانه‌تری فراهم شود.
2 مسئله بعدی در رفع تعهد ارزی آن است که از پایان سال گذشته واردات طلا دیگر برای رفع تعهد امکان‌پذیر نیست. همچنین در صورتی که صادرکنندگان بخواهند در ازای صادرات خود، کالاهای کشاورزی وارد کنند، سازمان توسعه تجارت و وزارت جهاد کشاورزی به افرادی که سابقه واردات ندارند، مجوزی نمی‌دهند و این امر عملاً منحصر به افراد خاصی شده است.
3 موضوع دیگر مربوط به تعیین سقف 2 میلیون دلاری برای رفع تعهد صادرکنندگان است. این سقف از دو منظر ناکافی است. نخست آنکه ارسال هر محموله کالا به مقصد چین ـ که اصلی‌ترین مقصد صادرات انجیر است ـ حدود دو ماه به طول می‌انجامد و دریافت ۸۰ درصد از بهای صادراتی نیز منوط به تحویل و آزمایش کالا در چین است. دوم آنکه بخش اعظم دادوستد در چند ماه منتهی به سال نوی چینی (حدود بهمن‌ماه) انجام می‌شود. بنابراین لازم است تا پیش از آذرماه کالا ارسال شود. در نتیجه، عمده صادرات در بازه زمانی سه تا چهار ماهه پیش از آذر صورت می‌گیرد و سقف دو میلیون دلاری مانع از تکمیل این فرآیند می‌شود. بدین ترتیب، صادرکنندگان با مشکل پر شدن سقف و باقی ماندن محموله‌ها مواجه می‌شوند. راهکار پیشنهادی آن است که در حوزه صادرات انجیر، در بازه زمانی منتهی به سال نوی چینی، سقف تعهد ارزی برای صادرکنندگان باسابقه افزایش یابد.
4 نکته دیگر در رفع تعهد ارزی آن است که صادرکنندگان معتقدند، اولاً باید تعهد ارزی خود را با نرخی کمتر از ارز آزاد ایفا کنند و ثانیاً واردکننده‌ای برای تبادل کوتاژ صادراتی پیدا نمی‌شود. در پاسخ به این موضوع، بانک مرکزی اعلام کرده است که تالار دوم سامانه مرکز مبادله ارز و طلا این مسئله را برطرف می‌کند. در این تالار، اولاً قیمت‌گذاری بر اساس نرخ آزاد صورت می‌گیرد و ثانیاً طرف معامله به‌صورت خودکار تعیین می‌شود.
5 در زمینه صادرات به چین نیز محدودیت‌هایی وجود دارد. این کشور تنها به شرکت‌هایی که واجد شرایط خاص باشند، مجوز رجیستری اعطا می‌کند. بنابراین صادرات انجیر به چین محدود به چند شرکت خاص است و سایر فعالان امکان ورود به این بازار را ندارند. در این زمینه، نیاز به آموزش توسط سازمان توسعه تجارت برای آشنایی صادرکنندگان با شرایط و همچنین مذاکرات با طرف چینی برای تسهیل فرآیند احساس می‌شود. در حال حاضر، حدود ۲۰ صادرکننده در این حوزه فعال هستند.
فرآوری:
چالش دیگر، خام‌فروشی و ضعف در زنجیره ارزش است. بیشتر محصول به‌صورت خام و بدون فرآوری یا بسته‌بندی پیشرفته به بازار جهانی عرضه می‌شود. این روند ارزش افزوده را از کشاورزان دور کرده و سود اصلی نصیب واسطه‌ها و بازارهای ثانویه می‌شود. همچنین نبود استراتژی‌های بازاریابی حرفه‌ای و ضعف در برندینگ جهانی، مانع تصاحب سهم بیشتری از بازارهای پرارزش می‌شود و رقابت با کشورهایی مانند ترکیه و یونان که با حمایت‌های دولتی و شبکه توزیع قدرتمند، سهم بزرگی از بازار جهانی انجیر را در دست دارند. امسال به دلیل خشکسالی و همچنین تعهد صادرات شرکت های صادرکننده به چین، قیمت خرید واسطه ها از کشاورزان به 3 تا 4 برابر افزایش پیدا کرده است.
در حوزه فرآوری انجیر نیز اقدامات محدودی صورت گرفته است. تنها یک شرکت به نام «ستهبان» در این زمینه فعال است که محصولاتی همچون شربت و کلوچه انجیر تولید کرده و مهم‌ترین تولیدات آن «انرژی‌بار» و «نات‌بار» است. این شرکت درصدد توسعه محصولات جدیدی مانند پاستیل، چای کیسه‌ای و شربت است، اما با مشکلاتی نظیر تخصیص زمین در شهرک صنعتی و دریافت مجوز دانش‌بنیان روبه‌رو است.
به‌طور کلی، فعالیت در زمینه فرآوری انجیر در منطقه بسیار محدود است. محصولات جانبی مانند برگ و صمغ درخت انجیر که کاربردهای درمانی دارند، عملاً بلااستفاده مانده‌اند. همچنین محصولاتی چون شیره و جوشانده انجیر نیز توسعه نیافته‌اند. حتی در حوزه بسته‌بندی نیز صادرات با کارتن‌های ۱۰ کیلویی انجام می‌شود و بدون هیچ‌گونه برچسب یا فرآوری خاص در بازارهای خارجی عرضه می‌گردد. در حالی‌ که همین شرکت فرآوری، صادرات مستقیم به کشورهایی مانند امارات را آغاز کرده است.
تامین آب مورد نیاز
یکی از اصلی‌ترین چالش‌ها، محدودیت منابع آب و افزایش فشارهای اقلیمی است. هرچند در این شرایط، توانمندی کشاورزان منطقه را در سازگاری با کم‌آبی و استفاده از ظرفیت آبخیزداری نشان می‌دهد، اما استمرار خشکسالی و تغییرات اقلیمی می‌تواند تهدید جدی برای آینده تولید باشد.
امسال به دلیل کاهش بارندگی، تولید محصول و برداشت باغ‌ها تقریباً به یک‌سوم کاهش یافته است. پیش‌تر به دلیل بارندگی مناسب، کاشت دیم رایج بود، اما در سال‌های اخیر به‌ویژه امسال باغ‌ها آسیب زیادی دیده‌اند. در منطقه استهبان 3 حلقه چاه عمیق وجود دارد که در بخش محدودی متمرکز شده‌اند و بخش شرقی استهبان دچار مشکل است. هزینه بالای استفاده از آب این چاه‌ها نیز بر مشکلات افزوده است؛ به‌گونه‌ای که بابت هر ساعت حدود سه میلیون تومان باید پرداخت شود. از سوی دیگر، اداره منابع آب مجوز حفر چاه‌های جدید را به دلیل قرار داشتن منطقه در محدوده دشت ممنوعه صادر نمی‌کند. افزون بر این، گفته می‌شود بخشی از آب این چاه‌ها به شهرهای دیگر اختصاص می‌یابد، در حالی‌که استفاده از آن در منطقه استهبان با محدودیت روبه‌روست.
افزایش بهره وری
راهکار پیشنهادی، هرس شدید درختان است که سبب افزایش مقاومت آن‌ها در برابر خشکسالی و کاهش مصرف آب می‌شود. در کنار این، راهکارهای اصولی‌تری نیز مطرح است. به‌عنوان نمونه، استفاده از سایبان برای درختان می‌تواند تا ۳۵ درصد مصرف آب را کاهش دهد، هرچند هزینه اجرای آن برای هر هکتار حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلیون تومان است و بیش از ۸۰ درصد باغ‌ها به این نیاز دارند. با این وجود، بانک کشاورزی و سایر بانک‌ها تسهیلاتی در این زمینه ارائه نمی‌دهند.
مؤسسات خصوصی فعال در حوزه بهره‌وری ادعا می‌کنند که با آموزش‌هایی همچون نحوه گرده‌افشانی و شیوه صحیح هرس، می‌توان با هزینه‌ای حدود ۱۲ میلیون تومان، بهره‌وری و برداشت را تا ۳۰ درصد افزایش داد. در همین راستا، پیشنهاد شده است از ظرفیت ماده ۱۱۱ قانون برنامه هفتم استفاده شود. بر اساس این ماده، منافع حاصل از ارتقای بهره‌وری می‌تواند به کسانی تعلق گیرد که آن را ایجاد می‌کنند. برای نمونه، چند سال پیش بنیاد علوی علاقه‌مند به ورود به این حوزه بود، اما به دلیل نبود چنین امکانی موفق به اجرای برنامه نشد.
تغییر نحوه توزیع
راهکار دیگر این است که سهم برداشت از چاه‌های موجود در مناطقی که دارای چاه هستند کاهش یابد و در عوض، در مناطق فاقد چاه، مجوز حفر داده شود؛ بدون آنکه برداشت کل افزایش یابد. همچنین مسئله الگوی کشت نیز مطرح است. در شرایطی که منطقه استهبان مزیت جهانی در تولید انجیر دارد، بخشی از منابع آب به کشت محصولات دیگری چون ذرت و صیفی‌جات اختصاص می‌یابد.
در عین حال، باید توجه داشت که توسعه چاه‌های آب راهکار اصولی محسوب نمی‌شود و حتی می‌تواند به درختان آسیب بزند. از جمله آثار منفی آن، وابسته شدن درختان به آب خارج از الگوی طبیعی و ایجاد سم آفلاتوکسین است؛ سمّی که یکی از مزیت‌های انجیر ایران در مقایسه با ترکیه، عدم وجود آن است. از مزیت‌های منطقه استهبان آن است که دانشگاه شیراز و مرکز تحقیقات انجیر اداره جهاد کشاورزی، پژوهش‌هایی در سطح جهانی در این حوزه انجام داده‌اند.
در صورت انجام موارد فوق می توان انتظار داشت که صادرات این حوزه، افزایش 2 تا 3 برابری داشته باشد.