توسط : خلاصه مدیریتی(جمعبندی)
تحریمهای آمریکا و غرب علیه روسیه از ابتدای جنگ تا انتهای سال ۲۰۲۵ به شدت افزایش یافته و ابعاد زیادی از اقتصاد روسیه را تحت تاثیر قرارداده است. این تحریمها به پشتوانه تلسط آمریکا و غرب بر سیستم مالی بینالمللی بوده است. استفاده از تحریمهای بانکی به پشتوانه تقاضا برای دلار و تسط بر سیستم مالی، اعمال تحریم بر خدمات دریایی مرتبط با صادرات نفت روسیه مبتنی بر تسلط کشورهای غربی به بازار بیمه و خدمات دریایی و اعمال سیاستهای تعرفهای به پشتوانه واردات عظیم آمریکا از کشورها نمونه از این اقدامات است. این تحریمها با توجه به افزایش روزافزان علیه کشورهای مختلف و اعمال آن بر روسیه با توجه به نقش برجسته این کشور در بازار انرژی و کالاهای اساسی هم اثراتی بر این کشور داشته هم بر سایر کشورهای دنیا. جداشدن اقتصاد روسیه از غرب، تغییر نقشه تجاری روسیه و جداشدن روسیه از خدمات دریایی و ساختار مرسوم پولی مالی مهمترین اثرات تحریمها بر روسیه بوده است. این موضوع نشاندهنده جدی بودن تقابل روسیه و غرب است. چراکه اقتصاد روسیه به طور کامل از غرب جدا شده است و هم وابستگی غرب به روسیه کم شده هم امکان اعمال تحریم اولیه کاهش یافته. بنابراین کشورهای غربی برای اعمال تحریم بر روسیه چاره جز افزایش تحریم ثانویه ندارند. اما استفاده بیش از اندازه از تحریمها، به خصوص تحریمهای ثانویه چنانکه نشانههای آن بروز و ظهور یافته میتواند باعث شکل گیری بلوک جدیدی از کشورهای همکار روسیه خارج از چارچوب رسمی پولی و مالی دنیا و بیتفاوت به تحریم غرب شود. افزایش استفاده از ارزهای ملی در روابط روسیه با سایر کشورها و استفاده از پیامرسانهای غیر از سوئیفت از نشانههای این موضوع است. این اتفاق به معنی به چالش کشیدن نظم فعلی پولی مالی دنیا مبتنی بر دلار است که بعد از جنگ جهانی دوم حاکم شده است. بنابراین شاید صحبت از یک نظم غیردلاری در آینده جهان و پس از تحولات اخیر دقیق نباشد. اما میتوان به جرات گفت که آینده جهان، با جداشدن بسیاری از اقتصادهای بزرگ از ساختار رسمی پولی و بانکی بینالمللی و ایجاد ساختارهای موازی همراه خواهد بود. لذا مشارکت کشورها برای دوری از تحریمهای آمریکا در این موضوع احتمالا در آینده افزایش خواهد یافت. اتفاقی که باعث کاهش اثر تحریم نیز میشود.
مقدمه
از زمان آغاز جنگ روسیه و اوکراین در فوریه سال ۲۰۲۲، تحریمهای اعمالی غرب علیه روسیه که پیش از آن در بحران کریمه در سال ۲۰۱۴ آغاز شده بود، شدت گرفت. این تحریمها اکنون تقریبا تمامی روابط غرب و روسیه را تحت تاثیر قرار داده است. البته در این تحریمها علاوه بر کشورهای غربی به رهبری آمریکا و اتحادیه اروپا، کشورهای دیگر مانند اعضای گروه g-7، استرالیا، نروژ و…که مجموعا ۴۵ کشور میشوند مشارکت دارند[1]. این تحریمها اقتصاد روسیه را مجبور به تغییر نقشه تجاری از یکسو و فاصله گرفتن از سیستم مالی بینالمللی از سوی دیگر کرده است. به همین دلیل ائتلاف تحریم علیه روسیه به رهبری آمریکا برای افزایش فشار بر اقتصاد روسیه و وادار کردن این کشور به توقف جنگ یا دست کشیدن از خواستههای خود هم از نظر کمی و هم کیفی به افزایش تحریمها روی آورد. این اقدام هم با گسترش تحریمهای اولیه مربوط به روابط بین روسیه و غرب بود هم با افزایش تحریمهای ثانویه. اقدامات متنوع تحریمی علیه روسیه نیز همچون گذشته به پشتوانه نظام مالی و اقتصادی غرب و با تهدید دیگران به از دست دادن این نظام انجام میگیرد. این اتفاق باعث جدایی اقتصاد روسیه و کشورهای همکاریکننده با روسیه به صورت کلی یا جزئی از نظام مالی بینالمللی شده است. اتفاقی که میتواند در آینده نظام مالی بینالمللی و شکلگیری نظم نوین مالی نیز موثر باشد. در این گزارش ضمن بررسی مهمترین اثرات تحریمهای اعمالی غرب علیه روسیه به چشمانداز آینده این تحریمها میپردازیم تا نقش آن در شکلگیری نظم مالی آینده بیشتر مشخص شود.
فاصله گرفتن روسیه و غرب در تجارت دوجانبه
تحریمهای غرب و ائتلاف تحریم علیه روسیه، در مرحله اول شامل تحریمهای اولیه بود که روابط اقتصادی و تجاری بین کشورهای غربی و روسیه را افزایش میدهد. این تحریمها تقریبا تمامی روابط تجاری و سرمایهگذاری بین کشورهای غربی و روسیه را به صورت کلی یا جزئی تحت تاثیر قرار میدهد. درحالی که پیش از تحریمها روسیه صادرات مهمی به کشورهای غربی داشت و حتی بخش زیادی از انرژی اتحادیه اروپا به نفت و گاز وابسته به روسیه بود، با اعمال تحریمها روابط تجاری روسیه با آمریکا و اروپا به حداقل رسیده است.
براساس آمارها، در ماه آوریل سال ۲۰۲۱، واردات آمریکا از روسیه ۲.۵ میلیارد دلار بوده است. این درحالی است که در جون سال ۲۰۲۵، واردات آمریکا از روسیه به ۴۰۰ میلیون دلار رسیده است. صادرات آمریکا به روسیه نیز در آوریل سال ۲۰۲۱ حدود ۶۴۰ میلیون دلار بوده است که این میزان در جون سال ۲۰۲۵ به کمتر از ۱۰۰ میلیون دلار رسیده است[2]. از نظر میزان تجارت، روسیه به ۳۹امین شریک تجاری آمریکا تبدیل شد که کمترین اهمیت در شراکت تجاری بین دو کشور از سال ۱۹۹۲ محسوب میشود[3]. در مورد اتحادیه اروپا نیز کاهش تجارت بین روسیه و اتحادیه اروپا محسوس است. براساس آمار مجموع واردات روسیه از اتحادیه اروپا از ۱.۱ میلیون تن در فوریه سال ۲۰۲۲ به ۲۳۰ هزار تن در آگوست ۲۰۲۵ رسید. مجموع صادرات نیز از ۳۱ میلیون تن در فوریه سال2022 به ۳.۵ میلیون تن در آگوست سال ۲۰۲۵ رسید[4]. در مورد سوختهای فسیلی به عنوان مهم ترین تجارت بین روسیه و اروپا نیز حجم صادرات روسیه به اروپا در اثر تحریمها کاهش یافته است. به نحوی که در مورد نفت، فرآوردههای نفتی و موارد مرتبط با آن صادرات روسیه به اتحادیه اروپا از ۱۵ میلیون تن در فوریه سال ۲۰۲۲ به ۲.۶ میلیون تن در آگوست سال ۲۰۲۵ رسید[5] و این روند کاهشی همچنان ادامه دارد. در حوزه واردات گاز به عنوان یکی از مهمترین وابستگیهای اروپا به روسیه نیز این اتفاق رخ داد. بهطور مثال اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۱، ۳۳۴ میلیارد مترمکعب گاز از کشورهای مختلف از طریق خط لوله یا به صورت الانجی وارد میکرد که سهم روسیه معادل ۱۵۰ میلیارد مکعب یعنی حدود ۴۵ درصد بود. اما در پایان سال ۲۰۲۴، اتحادیه اروپا واردات خود از کشورهای مختلف را به حدود ۲۷۲ میلیارد مترمکعب کاهش داد که سهم روسیه ۱۱ درصد رسید[6].
به نظر میرسد کاهش و از بین بردن وابستگی غرب به روسیه هم از نتایج تحریمهاست و هم از سیاستهای اصلی تحریمها. چنانکه هم آمریکا و هم اروپا در تحریمهای جدید خود به گونهای برنامهریزی کردند که وابستگی اقتصادی خود به روسیه را در سالهای بعد به خصوص در حوزههای اساسی به صفر برسانند. بهطور مثال اتحادیه اروپا در بسته نوزدهم تحریمی این اتحادیه اروپا آورده شده که واردات الانجی اروپا از روسیه تا سال ۲۰۲۷ به صفر برسد[7]. این موضوع در مورد واردات اورانیوم غنیشده روسیه در آمریکا نیز صادق است. آمریکا در واردات اورانیوم غنیشده به خارج از آمریکا و مشخصا روسیه وابستگی زیادی دارد. در قانونی که سال آگوست ۲۰۲۴ وضع شد و به امضای بایدن، رئیسجمهور وقت آمریکا رسید، آمریکا از واردات اورانیوم غنیشده از روسیه منع شد و تنها تا سال ۲۰۲۸ معافیت موقتی برای واردات از روسیه صادر شد تا این وابستگی قطع و جایگزین ایجاد شود[8]. خزانهداری آمریکا هم، گواهی برای این موضوع صادر کرد تا این معافیت اجرا شود. هماکنون سهم روسیه از اورانیوم غنیشده مورد نیاز آمریکا ۲۳ درصد است که این میزان باید تا سال ۲۰۲۸ به صفر برسد[9]. بنابراین چنانکه مشخص است، غرب به این کاهش عظیم در روابط اقتصادی اکتفا نکرده و تلاش دارد که وابستگی اقتصادی و تجاری خود به روسیه را حداقل کند و در موارد اساسی حتی به صفر برساند.
این موضوع نشان میدهد غرب تقابل خود با روسیه را موقتی ندیده و در تلاش است تا کمترین اثر را از روسیه در اقتصاد بپذیرد، حتی اگر برای این موضوع هزینههای زیادی پرداخت کند. چنانکه در این دوره از تحریمها، به خصوص در سال اول اعمال تحریم، غرب هزینههای زیادی به دلیل روابط اقتصادی خود با روسیه پرداخت کرد که نمونه آن افزایش شدید قیمت و کاهش دسترسی غرب به محصولات اساسی از جمله انرژی و غذا بود. با این کاهش روابط تجاری در صورت ایجاد تقابل بین غرب و روسیه، آسیبپذیری غرب از روسیه کمتر میشود. البته این موضوع باعث خواهد شد تا اهرم فشار غرب بر روسیه نیز کمتر شود و غرب برای اعمال تحریم مجبور به استفاده از تحریمهای ثانویه شود.
تغییر نقشه تجاری روسیه و اروپا
یکی دیگر از نتایج اعمال تحریم بر روسیه تغییر نقشه تجاری این کشور و تغییر شرکای تجاری روسیه بود. تا پیش از شروع جنگ نیمی از صادرات روسیه به اتحادیه اروپا بود. این درحالی است که در نیمه سال ۲۰۲۵ تنها ۸ درصد صادرات روسیه به اروپا است. در مورد واردات نیز به همین شکل است. درحالی که حدود یک سوم واردات روسیه پیش از جنگ از اتحادیه اروپا بود، این میزان در نیمه سال ۲۰۲۵ به ۱۲ درصد کاهش یافته. این کاهش تجارت با اروپا با افزایش تجارت با چین، هند و ترکیه در روابط تجاری روسیه همراه بود. به نحوی که براساس آمارها ۳۰ درصد از صادرات روسیه اکنون به چین انجام میگیرد، این درحالی است که سهم این موضوع قبل از جنگ تنها ۱۶ درصد بود. همچنین واردات از چین نیز از ۳۰ درصد قبل از جنگ به ۳۵ درصد در نیمه سال ۲۰۲۵ رسیده است. در مورد اروپا نیز این موضوع صادق است. این کشور با کاهش سهم روسیه در تجارت خود، تجارت با کشورهایی مانند آمریکا یا نروژ را افزایش داده است. در نهایت باید گفت یکی از اثرات جدی جنگ فاصله گرفته روسیه و غرب و نزدیک شدن روسیه به کشورهای آسیایی است[10].
آمار صادرات و واردات روسیه به کشورها و مناطق مختلف
این موضوع به دلیل تحریمهای غرب علیه روسیه به خصوص در حوزه انرژی است. براساس تحریمهای غرب نه تنها واردات محصولات مهمی مانند نفت و فرآوردههای نفتی از روسیه به کشورهای غربی ممنوع است، بلکه شرکتهای مربوط به این کشورها تنها در صورتی میتوانند نفت و فرآوردههای نفتی روسیه را به سایر کشورها به صورت دریایی منتقل کنند که از خدمات این کشورها از جمله نفتکش یا بیمه آنها استفاده نکرده باشند یا اینکه نفت و فرآورده نفتی روسیه با قیمت کمتری از قیمت تعیین شده توسط کشورهای غربی صادر شود. بنابراین کشورهایی مانند چین و هند با بهرهمندی از تخفیف سوخت فسیلی را از روسیه دریافت میکنند و این موضوع برای کشورهایی مانند چین و هند سودآوری داشته و در رقابت برای تولید دست برتری نسبت به کشورهای اروپایی ایجاد کرده است. البته کشورهای غربی تلاش میکنند با اعمال تحریم و محدودیت از افزایش روابط روسیه با کشورهایی مانند چین و هند جلوگیری کنند. بهطور مثال آمریکا در آگوست سال ۲۰۲۵ با اعمال تعرفه اضافی بر هند اعلام کرد که این موضوع به دلیل خرید نفت هند از روسیه است[11]. آمریکا تلاش کرد تا هند را راضی به توافق تجاری مجدد با خود کند. وزیر بازرگانی با تاکید بر اهمیت بازار و دلار آمریکا برای کشورها به این موضوع اشاره کرد که امید دارد هند به جای ادامه روند گذشته در تعامل با روسیه بعد از اعمال تعرفه ۵۰ درصد با آمریکا به توافق برسد[12]. البته شواهد نشان میدهد علیرغم این تهدیدها، هند همچنان در تلاش است تا روابط خود حداقل در چارچوبی که برخلاف تحریمهای آمریکا نباشد را با روسیه حفظ کند. بهطور مثال این کشور همچنان از روسیه خرید نفت انجام میدهد اما از شرکتهایی که تحریم نیستند و در ارتباط با بانکهای کوچکتر روسی که در لیست تحریم نیستند[13].
علاوه براین آمریکا و اروپا ابتدا با قراردادن شرکتهای غیر روسی در لیست تحریم به بهانه کمک به حوزه نظامی روسیه تحریمهای ثانویه را علیه کشورهای همکار روسیه آغاز کردند. در ادامه حتی پالایشگاه و پتروشیمی از چین نیز در بسته نوزدهم تحریمی اروپا در لیست تحریم قرار گرفت[14]. اما همچنان آمارها نشان میدهد که روابط روسیه با چین در حوزه انرژی برقرار است. بنابراین به نظر فشار غرب بر کشورهای همکاریکننده با روسیه تاکنون نتوانسته این کشورها را متقاعد به قطع همکاری کند.
جدایی روسیه از خدمات دریایی غرب
از دیگر نتایج مهم تحریمها، فاصله گرفتن روسیه از شبکه خدمات بینالمللی و غربی و رفتن به سمت شبکه ناوگان غیر رسمی و خارج از چارچوب متعارف بینالمللی بود. تا پیش از شروع تحریمهای غرب علیه روسیه، این کشور مانند بسیاری از کشورها از شبکه خدمات دریایی غرب از جمله باشگاه بیمه مسئولیت و غرامت و نفتکشهای منطبق با استاندارهای مرسوم به خصوص از کشورهای غربی از جمله یونان استفاده میکرد. با اعمال تحریمها علیه روسیه، این کشور از این ساختار مرسوم فاصله گرفت و به شبکه نفتکش و بیمههای دیگر روی آورد. استفاده از بیمههای بومی، کشورهای شرق آسیا، نفتکشهای معروف به ناوگان سایه با تغییر پرچم، استفاده از نفتکشهای فرسودهتر، نفتکشهای شرکتهای اماراتی و اقداماتی مانند کشتی به کشتی کارهایی بوده که روسیه برای دور زدن تحریمهای غرب انجام داده است. براساس آمارها در آگوست سال ۲۰۲۵ تنها ۴۵ درصد از نفت و فرآوردههای نفتی روسیه با تکیه بر خدمات دریایی غربی از جمله بیمه گروه بینالمللی مسئولیت و غرامت انجام میگیرد، این درحالی است که پیش از این بالای ۸۵ درصد از نفت و فرآوردهنفتی دریایی روسیه با تکیه بر ناوگان غربی منتقل میشد[15]. با گسترش استفاده روسیه از ناوگان موازی با ساختار رسمی که عمدتا با کشتیهای قدیمیتر، با پرچم کشورهای دیگر یا شرکتهای غیرغربی انجام میشد، آمریکا و اروپا قرار دادن این کشتیها یا شرکتهای بیمه در لیست تحریم را در دستورکار خود قرار دادند. بهطور مثال آمریکا در ۱۰ ژانویه ۲۰۲۵، بیش از ۱۸۰ کشتی، چند شرکت کشتیرانی و چند شرکت بیمه را در لیست تحریم خود قرارداد. این لیست علاوه بر کشتیها و شرکتهای روسی، شامل کشتیهایی با پرچم پاناما و باربادوس و شرکتهای کشتیرانی اماراتی نیز میشد[16]. تحریمهای اتحادیه اروپا نیز شامل چنین اقداماتی است. براساس آمارها تا اکتبر سال ۲۰۲۵ تعداد
۶۱۰ کشتی در لیست تحریم کشورهای مختلف عضو ائتلاف تحریم وجود داشت[17].
آمارنفتکشهای تحریمشده مرتبط با انتقال نفت یا فرآوردهنفتی روسیه براساس کشور تحریمکنند.
با وجود این موضوع اما روند صادرات نفت روسیه متوقف نشده و براساس گزارشهای منتشر شده بیش از نیمی از نفت خام روسیه توسط کشتیهایی حمل میشود که حداقل توسط یکی از اعضای ائتلاف تحریم در لیست تحریم قرار گرفته است[18]. بنابراین روسیه با جداکردن سیستم حملونقل دریایی نفت و فرآورده نفتی خود از غرب و شرکتهای غربی توانسته تحریمهای غرب در این موضوع را دور بزند. علاوه براین ناوگانی خارج از چارچوب رسمی ناوگان دریایی بینالمللی حول بزرگترین صادرکننده نفت دنیا شکل گرفته است، که نفت و فرآودههای نفتی این کشور را به سایر کشورها منتقل میکند. این موضوع از نتایج مهم تحریمها علیه روسیه بوده است.
ایجاد ساختار موازی در سیستم مالی بینالمللی
علاوه بر تجارت و خدمات دریایی، با افزایش تحریمها روسیه از سیستم مالی بینالمللی نیز تا حد زیادی جدا شده است و روابط خود با سایر کشورها را در موارد بسیاری در ساختاری خارج از سیستم مرسوم پولی و بانکی پیش برده است. روسیه پس از بحران کریمه در سال ۲۰۱۴، ذخایر ارزی خود را از دلار آمریکا فاصله داد، اما همچنان ۸۰ درصد از تجارت این کشور با دلار آمریکا انجام میشد[19]. با افزایش تحریمهای غرب علیه نظام مالی روسیه، این کشور از ساختارهای مختلف نظام پولی بانکی دنیا فاصله گرفت. تحریمهای آمریکا ابتدا با قراردادن بانکها، موسسات و شرکتهای روسی در لیست تحریم، آنها را از استفاده از دلار فاصله داد. سپس این کشور با اعمال تحریمهای ثانویه ریسکمحور بانکی بر بیش از ۶ هزار فرد، نهاد، بانک، موسسه و شرکت روسی از جمله شرکتهای بزرگ نفت روسیه، به موسسات مالی دنیا اعلام کرد در صورت انجام هرگونه تراکنش شامل این اشخاص حقیقی/حقوقی روسی به صورت مستقیم یا غیرمستقیم با هر ارزی شامل مجازات تحریم ریسکمحور بانکی یعنی محرومیت یا کاهش دسترسی به سیتسم مالی آمریکا خواهند شد. اتحادیه اروپا نیز در ابتدا بسیاری از بانکها و موسسات روسی را از بهرهگیری از سوئیفت محروم کرد و سپس ارائه هرگونه خدمات به آنها را ممنوع کرد. در مقابل روسیه به پشتوانه اقتصاد خود توانست در مدت کوتاه سیستم موازی را با شرکای اقتصادی خود طراحی کند. سیستمی که مبتنی بر ارزهایی غیر از دلار و یورو و با استفاده از پیامرسانهای روسی و چینی بود. ساختاری کاملا موازی با سیستم مالی بینالمللی. در نتیجه این اتفاقات درحالی که ۸۰ درصد تجارت روسیه تا پیش از جنگ با اوکراین با دلار انجام میگرفت استفاده از دلار و یورو در تجارت روسیه به حدود ۱۵ درصد کاهش یافت. علاوه براین روسیه در این مدت با افزایش نقش روبل توانست ارزش پول خود را حفظ کند و نقش آن در تجارت خارجی را پررنگ کند. چنانکه براساس آمار بیش از ۵۰ درصد تجارت خارجی روسیه اکنون با روبل انجام میپذیرید. در برخی مناطق مانند آفریقا ۸۰ درصد تجارت با روبل انجام میپذیرد و حتی حدود ۵۰ درصد از تجارت خارجی روسیه با اروپا نیز با روبل صورت میگیرد. علاوه بر روبل یوآن چین نیز حدود ۳۰ درصد از تجارت خارجی روسیه را شامل میشود[20]. بنابراین فاصله گرفتن از دلار و رفتن به سمت ارزهای ملی یکی از نتایج مهم تحریمها بوده است. علاوه براین باتوجه به افزایش تحریمهای مالی، روسیه در تبادل خود با بسیاری از بانکهای دنیا به توافق برای استفاده از پیامرسان مالی روسی معروف به SPFS به جای سوئیفت رسیده است. گزارش ها نشان میدهد تا اواخر سال ۲۰۲۵، حدود ۱۷۷ بانک در بیش از ۲۴ کشور به پیامرسان مالی روسیه متصل شدهاند[21]. همچنین روسیه در تبادل با چین نیز از سیستمهای چینی استفاده میکند. بنابراین عدم استفاده از ارزهای اصلی و مرسوم یعنی دلار و یورو و عدم استفاده از پیامرسان مرسوم سوئیفت به معنای کاهش دسترسی غرب و آمریکا به دادههای مالی روسیه و ایجاد ساختاری متفاوت از ساختار مرسوم مالی است. این سیستم موازی که حول اقتصاد بزرگ روسیه و با همکاری کشورهای زیادی ایجاد شده هم باعث کاهش نقش دلار و سیستم مالی مرسوم است و هم امکان اعمال تحریم را کاهش میدهد.
افزایش فشار آمریکا و غرب به کشورهای همکاری کننده با روسیه
با افزایش تحریمها و نتایج آن آمریکا و غرب فشارها به کشورها و شرکتهای همکاریکننده با روسیه را افزایش دادند. هم آمریکا و اتحادیه اروپا در تحریمهای خود موسسات مالی استفاده کننده از پیامرسان روسی را محکوم به مجازات قرارگرفتن در لیست تحریم خود کردند. همچنین اتحادیه اروپا واردات فرآوردههای نفتی از پالایشگاههای کشورهای ثالث که از نفت روسیه فرآورده نفتی تولید میکنند را ممنوع کرد. آمریکا نیز اکثر شرکتهای بزرگ صادرکننده نفت و فرآوده نفتی روسیه از جمله گازپروم، روسنفت، لوکاویل و شرکتهای وابسته به آن را در لیست تحریم قرارداد و آنها را شامل تحریمهای ثانویه ریسکمحور بانکی کرد. بنابراین کشورهای خریدار نفت و فرآورده نفتی روسیه در صورت خرید از این شرکتها برای تسویه حساب خود در ساختار رسمی با مشکل روبه رو میشوند. با افزایش استفاده از تحریمهای ثانویه و مالی، کشورهای همکار با روسیه تحت فشار بیشتری قرار خواهند گرفت. این افزایش فشار میتواند باعث دو اتفاق شود. اولا مجبور شدن کشور به انتخاب بین روسیه و غرب که به معنی شکلگیری بلوک جدیدی از کشورها در مقابل غرب است. ثانیا باعث ایجاد ساختار موازی و برهم خوردن نظم غربی آمریکایی در سیستم مالی بینالمللی است.
احتمال شکلگیری بلوک جدید کشورها
واکنش کشورها به افزایش تحریمهای ثانویه روسیه میتواند نقش مهمی در شکلگیری آینده مالی و تجاری دنیا داشته باشد. در واقع کشورها در آینده مجبور به انتخاب جدی بین غرب و روسیه خواهند بود. بهطور مثال هند با قرارگرفتن شرکتهای بزرگ روسی در لیست تحریم و اعمال تحریم بانکی بر آن، به سمت شرکتهای کوچکتر مانند شرکتهای نفت منطقهای تاتارستان و تاتنفت و بانکهایی که هنوز در لیست تحریم نیستند رویآورد[22]. باتوجه به اینکه تحریمها به مرور افزایش پیدا میکند سوال اینجاست که با قرارگرفتن شرکتهای کوچکتر در لیست تحریم یا اعمال تحریم جامع بر هرنوع صادرات نفت و فرآورده نفتی روسیه آیا هند همچنان خرید نفت از روسیه با تخفیف را ادامه میدهد؟ واقعیت این است آمریکا نشان داده حاضر است از همه ابزار خود علیه سایر کشورها استفاده کند. چنانکه بر هند نیز تعرفه اضافی وضع کرد. این موضوع ممکن است در بلندمدت هند را به این نتیجه برساند که به جای تکیه بر غرب و تهدید دائمی از سوی آمریکا، با افزایش روابط با روسیه و بهرهمندی از عواید اقتصادی آن مانند تخفیف در خرید نفت و….در مقابل افزایش صادرات کالاها تحریمشده به روسیه مانند کالاهای فنآوری، تجارت خارجی خود را دچار تغییر کند. بنابراین به زودی بسیاری از کشورها با این سوال روبه رو خواهند شد. چین نیز کشور دیگری است که احتمالا با این موضوع به صورت جدید رو به رو خواهد شد. به خصوص که چین در رقابت جدی با آمریکا قرار دارد و آمریکا حتی از کشورهای اروپایی خواسته که براین کشور تعرفه ۱۰۰ درصد وضع کنند. بنابراین درصورتی که کشورها مجبور به انتخاب بشوند، این انتخاب میتواند باعث شکل گیری بلوک جدیدی از کشورها با روابط اقتصادی در ساختاری متفاوت از نظام مرسوم بانکی باشد که در مقابل نظام مرسوم بانکی باشد. این موضوع باعث کاهش قدر غرب در اعمال تحریم میشود.
به چالش کشیده شدن نظم مرسوم پولی بانکی
ایجاد ساختار موازی در مقابل ساختار مرسوم پولی بانکی دنیا، که نشانهای آن پس از جنگ روسیه و اوکراین پدیدار شده است، به معنی کاهش نقش دلار و سیستم مالی بینالمللی خواهد شد. درواقع نظمی که بعد از پیمان برتون وودز و جنگ جهانی دوم براساس دلار آمریکا ایجاد شده است میتواند با چالش روبهرو شود. نظم فعلی باعث شده تا آمریکا از تسلط خود بر سیستم مالی بینالمللی و تقاضا برای دلار به عنوان سلاح مالی برای پیشبرد سیاست خارجه استفاده کند. گسترش استفاده از این سلاح چنانکه برخی کارشناسان میگویند باعث ایجاد ترس در میان اقتصادهای نوظهور شده است که وابستگی به دلار آنها را در معرض ریسک سیاسی قرار میدهد – و تلاشها برای ایجاد سیستمهای پرداخت جایگزین مانند CIPS چین، SPFS روسیه و سیستمهای فرامرزی RuPay/UPI هند را تسریع کرده است[23]. این موضوع به خصوص پس از جنگ روسیه و اوکراین با محوریت بزرگترین صادرکننده نفت یعنی روسیه افزایش پیدا کرده است.
شواهدی نیز گویای این موضوع است. به طور مثال اگرچه دلار نفش بالایی در تجارت بینالملل و استفاده به عنوان ذخیره ارزی دارد، اما چنانکه آمارها را نشان میدهند سهم دلار به عنوان ذخیره ارزی به تدریج کاهش یافته. بنابراین همانطور که اندیشکده بروکینگ بیان میکند افزایش سلاح سازی آمریکا از ابزارهای مالی از سال ۲۰۱۰ به خصوص علیه چین و کشورهای متصل به چین باعث ایجاد خطر برای تقاضای دلار و افزایش تقاضا برای ارز و ساختارهای موازی شده است. البته بروکینک معتقد است با توجه به نقش غیرقابل جایگزین دلار، جایگزین شدن سیستم موازی به زودی محتمل نیست، اما درصورتی که آمریکا به افزایش استفاده از تحریمها بدون در نظر گرفتن شرایط آن روی آورد، دلار با خطر روبه رو خواهد شد[24]. در نهایت باید گفت، شاید بیان یک نظم غیردلاری در آینده جهان و پس از تحولات اخیر دقیق نباشد. اما میتوان به جرات گفت که آینده جهان، با جداشدن بسیاری از اقتصادهای بزرگ از ساختار رسمی پولی و بانکی بینالمللی و ایجاد ساختارهای موازی همراه خواهد بود. لذا مشارکت کشورها برای دوری از تحریمهای آمریکا در این موضوع احتمالا در آینده افزایش خواهد یافت. اتفاقی که باعث کاهش اثر تحریم نیز میشود.
نتیجهگیری
تحریمهای آمریکا و غرب علیه روسیه از ابتدای جنگ تا انتهای سال ۲۰۲۵ به شدت افزایش یافته و ابعاد زیادی از اقتصاد روسیه را تحت تاثیر قرارداده است. این تحریمها به پشتوانه تلسط آمریکا و غرب بر سیستم مالی بینالمللی است. استفاده از تحریمهای بانکی به پشتوانه تقاضا برای دلار و تسط بر سیستم مالی، اعمال تحریم بر خدمات دریایی مرتبط با صادرات نفت روسیه مبتنی بر تسلط کشورهای غربی به بازار بیمه و خدمات دریایی و اعمال سیاستهای تعرفهای به پشتوانه واردات عظیم آمریکا از کشورها نمونه از این اقدامات است. این تحریمها با توجه به افزایش روزافزان علیه کشورهای مختلف و اعمال آن بر روسیه با توجه به نقش برجسته این کشور در بازار انرژی و کالاهای اساسی هم اثراتی بر این کشور داشته هم بر سایر کشورهای دنیا. جداشدن اقتصاد روسیه از غرب، تغییر نقشه تجاری روسیه و جداشدن روسیه از خدمات دریایی و ساختار مرسوم پولی مالی مهمترین اثرات تحریمها بر روسیه بوده است. این موضوع نشاندهنده جدی بودن تقابل روسیه و غرب است. چراکه اقتصاد روسیه به طور کامل از غرب جدا شده است و هم وابستگی غرب به روسیه کم شده هم امکان اعمال تحریم اولیه کاهش یافته. بنابراین کشورهای غربی برای اعمال تحریم بر روسیه چارهای جز افزایش تحریم ثانویه ندارند. اما استفاده بیش از اندازه از تحریمها، به خصوص تحریمهای ثانویه چنانکه نشانههای آن بروز و ظهور یافته میتواند باعث شکل گیری بلوک جدیدی از کشورهای همکار روسیه خارج از چارچوب رسمی پولی و مالی دنیا و بیتفاوت به تحریم غرب شود. این موضوع به معنی به چالش کشیدن نظم فعلی پولی مالی دنیا مبتنی بر دلار است که بعد از جنگ جهانی دوم حاکم شده است. بنابراین شاید صحبت از یک نظم غیردلاری در آینده جهان و پس از تحولات اخیر دقیق نباشد. اما میتوان به جرات گفت که آینده جهان، با جداشدن بسیاری از اقتصادهای بزرگ از ساختار رسمی پولی و بانکی بینالمللی و ایجاد ساختارهای موازی همراه خواهد بود. لذا مشارکت کشورها برای دوری از تحریمهای آمریکا در این موضوع احتمالا در آینده افزایش خواهد یافت. اتفاقی که باعث کاهش اثر تحریم نیز میشود.
[1] What Are Countries Doing to Counter Russia’s War?:
https://www.castellum.ai/insights/which-countries-are-taking-action-on-ukraine
[2]ردیاب تجارت خارجی روسیه، ۱۸ جولای ۲۰۲۳:
https://www.bruegel.org/dataset/russian-foreign-trade-tracker
[3]رتبه روسیه در شراکت تجاری با آمریکا به کمترین حد خود در ۳۰ سال اخیر رسید، ۱۱ اکتبر ۲۰۲۲:
https://www.forbes.com/sites/kenroberts/2022/10/11/russias-rank-as-us-trade-partner-at-30-year-low-new-data-shows/
[4] ردیاب تجارت خارجی روسیه، ۱۸ جولای ۲۰۲۳:
https://www.bruegel.org/dataset/russian-foreign-trade-tracker
[5] ردیاب تجارت خارجی روسیه، ۱۸ جولای ۲۰۲۳:
https://www.bruegel.org/dataset/russian-foreign-trade-tracker
[6] Where does the EU’s gas come from?:
https://www.consilium.europa.eu/en/infographics/where-does-the-eu-s-gas-come-from/#0
[7] EU adopts 19th package of sanctions against Russia:
https://finance.ec.europa.eu/news/eu-adopts-19th-package-sanctions-against-russia-2025-10-23_en
[8] تأمین استقلال انرژی: مسیر ایالات متحده برای زنجیره تأمین اورانیوم غنیشده مقاوم، ۱۱ فوریه ۲۰۲۵:
Securing energy independence: The US path to resilient enriched uranium supply chain
[9] گواهی عمومی شماره 115B، ۲۷ جون ۲۰۲۵:
https://ofac.treasury.gov/media/934396/download?inline
[10] Russia is shifting its foreign trade massively towards China:
https://wiiw.ac.at/russia-is-shifting-its-foreign-trade-massively-towards-china-n-695.html
[11]https://www.whitehouse.gov/presidential-actions/2025/08/addressing-threats-to-the-united-states-by-the-government-of-the-russian-federation/
[12] India will continue to buy Russian oil despite US tariffs, finance minister says:
https://www.reuters.com/business/energy/india-will-continue-buy-russian-oil-despite-us-tariffs-finance-minister-says-2025-09-05/
[13] Indian banks consider financing Russian oil from non-sanctioned sellers:
https://www.business-standard.com/industry/news/indian-banks-consider-financing-russian-oil-from-non-sanctioned-sellers-125112500615_1.html
[14] EU adopts 19th package of sanctions against Russia:
https://finance.ec.europa.eu/news/eu-adopts-19th-package-sanctions-against-russia-2025-10-23_en
[15] Russian Oil Tracker, september 2025:
https://kse.ua/wp-content/uploads/2025/10/ROT_SEP25.pdf
[16] Treasury Intensifies Sanctions Against Russia by Targeting Russia’s Oil Production and Exports:
https://home.treasury.gov/news/press-releases/jy2777
[17] Russian Oil Tracker,kse,october2025:
https://kse.ua/wp-content/uploads/2025/11/ROT_OCT25.pdf
[18] Tracking the impacts of G7 & EU’s sanctions on Russian oil:
[19] وزارت خزانهداری آمریکا تحریمهای بیسابقه و گستردهای را علیه روسیه اعمال میکند، هزینههای اقتصادی سریع و شدید، ۲۴ فوریه ۲۰۲۲؛
https://home.treasury.gov/news/press-releases/jy0608
[20] Ruble settlements in Russian foreign trade hit record high of 54% in April – Central Bank:
https://interfax.com/newsroom/top-stories/112032/
Russia’s ruble becomes primary currency in its foreign trade in May:
[21] 25 countries join Russia’s payment system as an alternative to SWIFT:
https://www.middleeastmonitor.com/20250403-25-countries-join-russias-payment-system-as-an-alternative-to-swift/
[22] Russian Crude Trade Gets Murkier:
https://www.energyintel.com/0000019a-c57f-d9d2-a1be-d77f60060000
[23] De-Dollarization and the Global Currency War:
https://www.tradingview.com/chart/BTCUSD/WsWb6nVg-De-Dollarization-and-the-Global-Currency-War/
[24] The changing role of the US dollar:
