جهان در مسیر پیشتازی دولت در بیهوشی مصنوعی

هوش مصنوعی (AI) امروز به یکی از کلیدی‌ترین فناوری‌های قرن بیست‌ویکم بدل شده و در حال بازتعریف ساختارهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی جهان است. کشوری که در این مسیر اقدامات راهبردی و آینده‌نگرانه اتخاذ نکند، در معرض خطر عقب‌ماندگی تکنولوژیکی و اقتصادی قرار می‌گیرد.
عدم سرمایه‌گذاری در هوش مصنوعی، از توسعه زیرساخت‌های پردازشی و حکمرانی سامانه‌محور و داده‌مبنا گرفته تا تربیت نیروی انسانی متخصص و ایجاد چارچوب‌های مؤثر حکمرانی، می‌تواند شکافی عمیق در رقابت‌پذیری جهانی ایجاد کند. این عقب‌ماندگی تنها فرصت‌های اقتصادی مانند نوآوری در صنایع، بهینه‌سازی خدمات عمومی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی را از بین نمی‌برد، بلکه توانایی کشور را در مواجهه با چالش‌های نوظهور، از امنیت سایبری گرفته تا مدیریت بحران، نیز به‌شدت تضعیف می‌کند.
کشورهایی که از توسعه هوش مصنوعی غفلت کنند، ممکن است به وابستگی تکنولوژیک به قدرت‌های پیشرو گرفتار شوند؛ امری که استقلال ملی و توان چانه‌زنی در مناسبات بین‌المللی را به خطر می‌اندازد. همچنین، عقب‌ماندگی در این حوزه می‌تواند به کاهش سهم بازار جهانی، از دست رفتن نیروی کار متخصص و آسیب‌پذیری در برابر تهدیدات امنیتی منجر شود.
بنابراین، بی‌توجهی به این فناوری راهبردی، آینده پیشرفت، امنیت و خودکفایی کشور را به مخاطره می‌اندازد و آن را در حاشیه تحولات جهانی قرار می‌دهد. رهبر معظم انقلاب نیز بارها در سخنان خود بر اهمیت هوش مصنوعی تأکید کرده‌اند و قرار گرفتن ایران در میان ده کشور پیشرو جهان در این حوزه را از دولت‌ها مطالبه کرده‌اند.
در جریان تبلیغات چهاردهمین انتخابات ریاست‌جمهوری ، دکتر مسعود پزشکیان، نامزد وقت، در دیدار با یکی از اساتید پرحاشیه دانشگاه صنعتی شریف در تاریخ ۲۵ خرداد ۱۴۰۳، وعده‌ای کلیدی مطرح کرد. ایشان در حاشیه این دیدار اعلام داشت که در صورت پیروزی در انتخابات، پیشنهاد تأسیس سازمان ملی هوش مصنوعی ایران را در اولویت برنامه‌های دولت قرار خواهد داد. این وعده با توجه به اهمیت روزافزون هوش مصنوعی در پیشرفت علمی و اقتصادی کشور، امیدی تازه در میان نخبگان و فعالان این حوزه ایجاد کرد.
در اولین دیدار هیئت دولت چهاردهم با رهبر معظم انقلاب در ششم شهریور سال گذشته، ایشان مجددا درباره اهمیت هوش مصنوعی و ضرورت پرهیز از بهره‌برداری صرف از آن، بدون دستیابی به لایه‌های عمیق‌تر این فناوری، هشدار دادند.
با استناد به تأکیدات مکرر رهبر معظم انقلاب اسلامی مبنی بر لزوم توجه به فناوری‌های نوین و همچنین تعهد دکتر پزشکیان به اجرای برنامه هفتم توسعه، انتظار می‌رفت که دولت با سرعت و جدیت بیشتری در این زمینه اقدام کند. هوش مصنوعی به‌عنوان یکی از اولویت‌های برنامه هفتم توسعه، می‌تواند نقش مهمی در ارتقای جایگاه ایران در عرصه جهانی ایفا کند. با این حال، جامعه علمی و فناوری کشور همچنان در انتظار گام‌های عملی برای تحقق این وعده مهم است.
بر اساس بند (ج) ماده (65) قانون برنامه هفتم پیشرفت، دولت مکلف است در راستای حمایت از توسعه زیست ‌بوم تحول‌آفرین هوش مصنوعی قابل اعتماد و پایدار و به‌منظور تعیین چارچوب‌ها و سازوکار تعامل تمامی ذی‌نفعان، فراهم نمودن دانش و زیرساخت‌های دانش فنی، اجتماعی، اخلاقی و حقوقی، ترویج و افزایش آگاهی در مورد کارکردهای هوش مصنوعی در زمینه‌های مختلف و خطرات بالقوه آن، حداکثر ظرف شش ماه از لازم‌الاجرا شدن این قانون، نسبت به اجرای «برنامه ملی توسعه هوش مصنوعی» با رعایت سیاست‌های کلی نظام، مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی و سند راهبردی جمهوری اسلامی ایران در فضای مجازی اقدام قانونی به عمل آورد.
با توجه به اینکه قانون برنامه هفتم توسعه از تاریخ ۳/۵/۱۴۰۳ لازم‌الاجرا شده است، بیش از هفت ماه از مهلت تعیین‌شده برای تدوین «برنامه ملی توسعه هوش مصنوعی» گذشته و این برنامه هنوز تدوین و تصویب نشده است، چه رسد به اینکه اجرایی شود.
روایت تاریخی سازمان ملی هوش مصنوعی به عنوان متولی این موضوع و سرنوشت آن جای تامل بسیار دارد.
بر اساس مصوبه جلسه ۹۰۱ مورخ 29/3/1403 شورای عالی انقلاب فرهنگی، در راستای ساماندهی و توسعه زیست بوم هوش مصنوعی کشور مقرر کرد که «سازمان ملی هوش مصنوعی» به صورت یک سازمان مستقل زیر نظر رئیس جمهور تأسیس شود. در آبان ماه 1403، در خبری مطرح شد که سطح سازمان ملی هوش مصنوعی از ذیل معاونت علمی ریاست جمهوری به سطح معاون اول ارتقا یافته است در 25 آذر ماه 1403 رئیس‌جمهور در جلسه هیئت دولت (25 آذر) اعلام کرد که ایجاد سازمانی مستقل برای مدیریت هوش مصنوعی در ایران «قابل قبول» نیست! در این جلسه، مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور، به ستار هاشمی، وزیر ارتباطات، مأموریت داد با استفاده از تجربیات بین‌المللی، رویکرد ملی هوش مصنوعی را تدوین کند؛ این تصمیم، پرسش‌های زیادی را درباره آینده سیاست‌گذاری کشور در این حوزه به وجود آورد. در نهایت در روز 24 اردیبهشت‌ماه در جلسه هیئت دولت اعلام شد که تشکیل سازمان ملی هوش مصنوعی فعلا به‌طور کامل کنار گذاشته شود و تشکیل «ستاد توسعه فناوری و کاربردی هوش مصنوعی» به تصویب رسید. این ستاد به ریاست رئیس جمهور پزشکیان یا معاون اول و با حضور معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس جمهور و وزرای علوم،‌ تحقیقات و فناوری، آموزش و پرورش، ارتباطات و فناوری اطلاعات، صنعت، معدن و تجارت، دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و اطلاعات، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح، رئیس سازمان و برنامه بودجه، رئیس سازمان امور استخدامی کشور، دبیر شورای‌عالی انقلاب فرهنگی، دبیر شورای‌عالی فضای مجازی، رئیس هیئت عامل صندوق نوآوری و شکوفایی، دو نفر از متخصصان علم و صنعت حوزه هوش مصنوعی از بین دانشگاهیان، فناوران و انجمن‌های علمی تشکیل خواهد شد.
یک سال از عمر دولت فعلی گذشت و برخلاف وعده‌های داده‌شده و همچنین قوانین و مصوبات موجود، متولی هوش مصنوعی در کشور چندین‌بار تغییر کرد. روشن است که ساختار ستادی مصوب دولت برای موضوعی به وسعت و عمق هوش مصنوعی، نگاهی تقلیل‌گرایانه و ناکافی محسوب می‌شود. البته نباید فراموش کرد که در نهایت، آنچه بیش از شکل کلی ساختار سازمانی اهمیت دارد، برنامه‌ریزی راهبردی، تدوین برنامه‌های عملیاتی نظام‌مند و طراحی سازوکارها، روش‌ها و فرایندهای دقیق اجرایی است.
زمان در عرصه‌ هوش مصنوعی مثل تیری است که از کمان رها شده و بازگشتی ندارد. جهان با سرعتی سرسام‌آور در حال سرمایه‌گذاری و پیشتازی است و هر روز تأخیر، ما را ده‌ها گام عقب‌تر می‌برد. فرصت اندک است و اگر امروز از بیهوشی که به نظر میرسد مصنوعا دچار آن شدیم بیدار نشویم، فردا فقط تماشاگران مصرف‌کننده‌ای خواهیم بود که دستاورد دیگران را با حسرت دنبال می‌کنیم. در حالی که دیگر کشورها آینده را می‌سازند، ما همچنان درگیر جلسات بی‌پایان و وعده‌های توخالی‌ هستیم و این یعنی عقب‌ماندگی‌ای که جبرانش شاید هیچ‌گاه ممکن نشود.
در این وانفسا ، طرح موضوعاتی همچون «پروژه دستیار هوش مصنوعی رئیس‌جمهور و وزرا» نشان‌دهنده فقدان درک صحیح از ابعاد واقعی این عرصه است. چنین اقداماتی چیزی جز یک رفتار منفعلانه و صرفاً نمایشی در عصر هوش مصنوعی نخواهد بود؛ اقداماتی که تنها به اتلاف بودجه بیت‌المال منجر می‌شود و در نهایت دستاوردی برای کشور به همراه نخواهد داشت.
در پایان باید تأکید کرد که بدون برنامه‌ریزی دقیق و جامع، امکان قرار گرفتن در جمع ده کشور برتر جهان در حوزه هوش مصنوعی وجود نخواهد داشت. مواجهه با این فناوری نیازمند رویکردی فعال، اثرگذار و آینده‌نگر است. تنها با ادراک عمیق فلسفی، اجتماعی و اقتصادی از این عرصه و با تعریف راهبرد ملی مبتنی بر اولویت‌ها و نظام مسائل کشور، می‌توان حکمرانی هوش مصنوعی را بنیان گذاشت و جایگاه ایران را در این رقابت جهانی تثبیت کرد.