جهت‌گیری تازه در حکمرانی و نوآوری چین

چین در حال ورق‌زدن فصل تازه‌ای از حکمرانی و نوآوری است؛ فصلی که در آن پکن می‌کوشد با بازچینش سازوکارهای مدیریتی و تقویت بسترهای علمی و فناورانه، مسیر توسعه خود را منسجم‌تر و آینده‌محورتر کند. به گزارش روز شنبه ایرنا از نشریه فارن‌پالسی، مردی با کت تیره و کراوات قرمز پشت تریبون ایستاده بود. پشت سرش ردیفی از مقامات بلندپایه نشسته بودند و دیوار عظیمی با پرده‌های طلایی و نماد چکش و داس که در میان ۲ پرچم سرخ بسیار بلند قرار داشت، صحنه را فرا گرفته بود. در سالن بزرگ هم که مملو از فرش قرمز بود، بیش از ۲ هزار نماینده کنگره بیستم حزب کمونیست چین در سال ۲۰۲۲ حضور داشتند؛ نمایندگانی که با دقت گوش می‌دادند و یادداشت برمی‌داشتند، رفتاری که از نگاه این نشریه آمریکایی، شاید برای حفظ جایگاهشان ضروری هم بود. شی جین‌پینگ رئیس جمهور چین هم بیش از ۲ ساعت سخنرانی کرد و جمعیت چندین بار با شور و هیجان به سخنانش واکنش نشان داد. این لحظه از یک سو یادآور مراسم‌های آشنا در حکومت‌های اقتدارگرا بود و از سوی دیگر نشان‌دهنده نقطه عطفی در سیاست چین به شمار می‌رفت. شی در آن مراسم رسما برای سومین دوره قدرت را در دست گرفت؛ دوره‌ای که با اصلاح قانون اساسی ممکن شده بود و با این تغییر، یکی از مهمترین قواعد محافظتی پس از دوران مائو—قواعدی که برای جلوگیری از قدرت‌گیری بیش از حد یک فرد طراحی شده بودند—را کنار گذاشت. این قواعد طی دهه‌های گذشته نقش مهمی در پیوند اصلاحات اقتصادی، ثبات سیاسی و جهش تکنولوژیک چین ایفا کرده بودند. بنابراین، بسیاری از متخصصان بر این باورند که نظام‌های اقتدارگرا به دلیل ذات بسته خود توانایی ایجاد نوآوری پایدار را ندارند و همین موضوع تهدیدی برای رشد بلندمدت است اما این «اقتدارگرایی هوشمند» به چین امکان داد در عصر جهانی‌شدن، کنترل سیاسی را با میزان محدودی از آزادی اقتصادی و علمی ترکیب کند. در واقع، رهبران چین با الگوبرداری از تجربه سنگاپور، سعی کردند میان نیاز به کنترل از بالا و شرایط لازم برای خلاقیت و نوآوری تعادلی ایجاد کنند؛ تعادلی که به کمک آن کشور از یک «تکثیرکننده تکنولوژی» به «یکی از پیشتازان نوآوری» بدل شد و این کشور در سال جاری توانست برای نخستین بار در جمع ۱۰ اقتصاد نوآور جهان قرار گیرد. این درحالی بود که بسیاری از تحلیلگران پس از اینکه شی در برابر آن دیوار طلایی عظیم ایستاد، هشدار دادند که تمرکز قدرت، کنار گذاشتن سنت‌های پیشین و تکیه دوباره بر سیاست‌های دولتی، می‌تواند همان عاملی باشد که نوآوری چین را دچار رکود کند اما برخی اقتصاددانان هم مانند نیکلاس لاردی یا فرد برگستن خوشبین‌تر بودند و افزایش رشد اقتصادی را همچنان قابل‌تصور می‌دانستند.
آیا چین می‌تواند حتی با نرخ‌های پایین‌تر هم رشد خود را حفظ کند؟
نشریه فارن‌پالسی تاکید دارد که سرمایه‌گذاری کلان در آموزش و پژوهش زمینه رسیدن به اقتصاد مبتنی بر نوآوری را تقویت کرده است و لزوما مجبور نیست اقتصادش از اقتصاد آمریکا بزرگ‌تر شود اما برای حفظ بقا در سطح یک قدرت بزرگ، این کشور شرقی باید در «مرز فناوری» باقی بماند. اگر نگاهی به گذشته نزدیک بیاندازیم؛ زمانی که فضای اجتماعی و فرهنگی چین در اوایل دهه ۲۰۰۰ آزادتر و سفر، مهاجرت داخلی، آغاز کسب‌وکار و ابراز نظر تا حدی آسان‌تر بود ولی از دوران هو جینتائو به بعد، حزب کمونیست تدریجا دامنه کنترل خود را افزایش داد و فضای فرهنگی و عمومی «به باریکی یک روزنه» رساند تا جایی که شبکه‌های اجتماعی که زمانی صحنه گفت‌وگوهای پرشور بودند، امروز بیشتر مدیریت‌شده و تحت نظارت هستند. بنابراین، تلاش شی جین‌پینگ برای گسترش نفوذ حزب در همه عرصه‌ها نشان‌دهنده الگوی جدیدی از حکمرانی است. این الگو از شرکت‌های خصوصی می‌خواهد که نه تنها به لحاظ عملیاتی، بلکه در سطح فکری و سیاسی نیز با حزب همسو باشند. این درحالی است که از دید برخی منتقدان، برخوردهای سخت‌گیرانه با بخش فناوری می‌توانست به نوآوری ضربه بزند اما بازگشت بخشی از این سیاست‌ها نشان می‌دهد که روند تصمیم‌گیری در چین گاهی دوره‌های سختگیری و سپس دوره‌های تسهیل را تجربه می‌کند. درواقع، دلیل این تغییر جهت‌ها لزوما سرکوب نیست؛ گاهی نگرانی‌های واقعی مانند حفاظت از داده‌ها یا جلوگیری از بحران‌های مالی در میان است اما در برخی بخش‌ها قواعد عمدا منعطف‌تر نگه داشته شده تا نوآوری محدود نشود. به نوشته این نشریه آمریکایی، با این حال، چین همچنان با مخاطرات ساختاری ازجمله اتکای بیش‌ازحد به شرکت‌های دولتی، تخصیص نابرابر سرمایه، نفوذ گسترده دولت در مدیریت شرکت‌ها و انتخاب مدیران بر اساس وفاداری سیاسی به‌جای توان حرفه‌ای روبه‌رو است. درواقع، چنین روندهایی می‌تواند بر کاهش کیفیت حکمرانی، دور شدن از اطلاعات واقعی تاثیر و موقعیت فناوری چین را تضعیف کند. اما اگر پکن بتواند اقتدارگرایی هوشمند را بازآفرینی کند و میان آزادی و کنترل توازن برقرار نگه دارد، ممکن است به یکی از بازیگران اصلی فناوری جهانی باقی بماند.