عصر جدید توسعه میادین مشترک بدون حضور غربی‌ها

همکاری‌های ایران با چین، روسیه و هند، مدل تازه‌ای از توسعه میادین مشترک را رقم زده؛ مدلی که بر بومی‌سازی تجهیزات و رهایی صنعت نفت از محور دلار استوار است.طی چهار سال اخیر، عرصه‌ی انرژی ایران شاهد نوعی جابه‌جایی ژئواقتصادی آرام اما عمیق است؛ حرکتی از انتظار برای «بازگشت شرکت‌های غربی» به سمت شکل‌دهی شبکه‌ای از همکاری‌های فنی و مالی با شرق. اتفاقی که از پارس‌جنوبی تا آزادگان و فرزاد، ساختار تازه‌ای از توسعه را رقم زده است.در دهه ۱۳۹۰، خروج غول‌های غربی از پروژه‌های نفت و گاز، کشور را با فاصله برداشت قابل‌توجهی در میادین مشترک روبه‌رو کرد. امروز اما وزارت نفت مدعی است سهم ایران از برداشت گاز در میدان پارس جنوبی از مرز ۷۱۰ میلیون مترمکعب در روز گذشته و تا پایان ۱۴۰۵ به سطح تولید قطر نزدیک خواهد شد. مهم‌تر از آن، بیش از دوسوم تجهیزات به‌کاررفته در طرح‌های جدید از تولیدکنندگان داخلی یا شرکای آسیایی تأمین می‌شود؛ تغییری که معنای آن دیگر صرفاً «جایگزینی واردات» نیست، بلکه ساختن «زنجیره بومی فناوری انرژی» است.
۱. موقعیت جدید میادین مشترک: شکاف‌ها و هم‌گرایی‌ها
ایران هم‌اکنون در ۲۹ میدان مشترک با هشت کشور از عراق تا ترکمنستان سهم دارد. مطالعات تطبیقی شرکت ملی نفت در نیمه اول ۱۴۰۴ نشان می‌دهد میانگین ضریب بازیافت در میادین غرب کارون از ۶ به ۹ درصد افزایش یافته است، هرچند هنوز با میانگین عراق (۱۲ درصد) فاصله دارد. در مقابل، در پارس جنوبی و لایه نفتی خلیج فارس رشد چشمگیر بوده؛ به‌گونه‌ای که فاز ۱۴ پس از ۸ سال توقف، توسط کنسرسیوم ایرانی تکمیل شد.این پیشرفت‌ها حاصل دو روند همزمان‌اند: یکی جذب سرمایه غیردلاری از شرق و دیگری افزایش تولید داخلی تجهیزات کلیدی حفاری. بدین ترتیب بخش قابل توجهی از شکاف عملیاتی با همسایگان کاهش یافته و مدل توسعه‌ای تازه‌ای در صنعت نفت ایران شکل گرفته است.
۲. چین؛ از سرمایه‌گذار به شریک فناور
قرارداد همکاری جامع ایران و چین که در سال ۱۴۰۲ از فاز سیاسی وارد مرحله فنی شد، با ۹ پروژه‌ی تعریف‌شده در حوزه‌ی انرژی در حال اجراست. چین امروز نه برای تملک بلوک‌های میادین بلکه برای مدیریت انتقال دانش و ساخت تجهیزات در خاک ایران حضور دارد. مهم‌ترین نماد آن «مرکز ساخت تجهیزات سرچاهی مشترک» در عسلویه است که تا پایان ۱۴۰۴ خط تولید ولوهای فشار بالا و درایورهای حفاری الکتریکی را بومی‌سازی می‌کند.به گفته‌ی معاونت مهندسی شرکت ملی نفت، بیش از ۴۰ درصد قطعات مورد استفاده CNPC در پروژه‌های ایران توسط سازندگان ایرانی ساخته می‌شود. چینی‌ها همچنین در طراحی سیستم‌های کنترل حفاری هوشمند با فناوری بومی‌شده شرکت پتروپارس همکاری دارند. این رویکرد باعث شده پروژه‌های تازه تحت مالکیت کامل ایران اجرا شوند و از وابستگی به پشتیبانی خارجی رها گردند.
۳. روسیه؛ سنگین‌ترین سبد سرمایه غیرغربی
از میانه‌ی ۱۴۰۱ تا تابستان ۱۴۰۴، گازپروم، زاروبژنفت و تات‌نفت در مجموع ۱۳ تفاهم‌نامه معادل بیش از ۴۳ میلیارد دلار با شرکت ملی نفت ایران امضا کرده‌اند. بخش نخست این همکاری، پروژه‌های گازی کیش و پارس شمالی است که مرحله طراحی ایستگاه‌های تراکم در آنها با الگوی مشترک ایرانی–روسی در حال انجام است.