پایانِ وابستگی؛ وقتی دهلی و مسکو نظم دلاری را کنار می‌زنند

«دیگر با دلار حساب نمی‌کنیم.» این جمله شاید در ظاهر یک توضیح فنی درباره سازوکار پرداخت باشد، اما در عمل نشانه تغییری آرام و مهم در روابط مالی بخش بزرگی از جهان غیرغربی است. هند و روسیه در سال‌های اخیر به‌تدریج بخشی از مبادلات خود را از دلار دور کرده‌اند و از روبل، روپیه و در برخی تراکنش‌ها از یوآن استفاده می‌کنند. این تصمیم، نه یک انقلاب لحظه‌ای، بلکه امتداد همان روندی است که پس از سال‌ها بحث درباره «جهانی شدنِ بدون وابستگی ارزی» حالا دارد شکل واقعی‌تری به خود می‌گیرد.
برای فهم اهمیت این حرکت، باید به نقش تاریخی دلار نگاه کرد. طی دهه‌های گذشته، دلار فقط یک ابزار پرداخت نبود؛ به بخش مهمی از سازوکار نظارت و فشار در اقتصاد جهانی تبدیل شد. بسیاری از تراکنش‌های انرژی، حمل‌ونقل، تجهیزات و حتی خدمات مالی از کانال‌های دلاری عبور می‌کردند و هر کشوری که با ساختار سیاسی آمریکا زاویه پیدا می‌کرد، با محدودیت‌های ناشی از همین وابستگی روبه‌رو می‌شد. اما تحولات پس از ۲۰۲۲، به‌ویژه تحریم‌های گسترده علیه روسیه، سرعت تمایل مسکو برای دور شدن از سیستم دلاری را بالا برد. هند نیز که سال‌هاست بر استقلال مالی و تنوع‌بخشی به شرکای تجاری‌اش تأکید می‌کند، در این مسیر به شریک مهمی برای روسیه تبدیل شد.
اعداد موجود هم همین تغییر را تأیید می‌کند. تجارت دوجانبه دو کشور تا نیمه ۲۰۲۵ به حدود ۶۹ میلیارد دلار رسیده؛ رقمی که نشان می‌دهد روابط اقتصادی هند و روسیه، با وجود چالش‌های لجستیکی و سیاسی، اکنون یکی از مسیرهای با رشد سریع در آسیاست. این حجم مبادله نسبت به دهه گذشته یک جهش محسوب می‌شود و بدون توجه به نوسان‌های کوتاه‌مدت، تصویری از یک جریان پایدارتر ارائه می‌دهد.
در میان این تبادلات، بخش انرژی نقش محوری دارد. هند در سال‌های اخیر مقدار قابل‌توجهی نفت روسیه وارد کرده و این روند طبق گزارش منابع عمومی، شامل حدود ۱.۶ میلیون بشکه در روز در بخش‌هایی از سال بوده است. نکته مهم اینجاست که بخشی از پرداخت‌ها خارج از دلار انجام شده؛ یعنی با روبل یا یوآن، بسته به نوع قرارداد و تسویه. این انتخاب، از یک طرف فشار ناشی از محدودیت‌های بانکی را کم می‌کند و از طرف دیگر برای دهلی و مسکو امکان انعطاف بیشتری در سیاست‌های تجاری فراهم می‌سازد.
اما تحولات فقط به نفت محدود نیست. طیف متنوعی از کالاهای صنعتی، قطعات، دارو، محصولات شیمیایی و برخی تجهیزات نیز اکنون بخشی از تجارت غیر دلاری دو کشور را تشکیل می‌دهند. همچنین شرکت‌های هندی و روسی از سازوکارهایی مانند حساب‌های ویژه برای تسویه مستقیم و برخی ترتیبات بانکی برای کاهش وابستگی به سیستم‌های پرداخت غربی استفاده می‌کنند. این سازوکارها هنوز گسترده یا یکپارچه نیستند، اما روند در حال شکل‌گیری است و هر دو کشور در حال آزمایش مسیرهای جدید همکاری‌اند.
نکته جالب این است که فشارهای خارجی، از جمله محدودیت‌های مالی علیه روسیه، در برخی موارد نقش کاتالیزور داشته است. مسکو برای حفظ تداوم صادرات خود ناچار شد سریع‌تر به سازوکارهای غیر دلاری تکیه کند، و هند نیز به‌دلیل نیاز به امنیت انرژی و تمایل به استقلال عمل، این فرصت را مغتنم شمرد. بنابراین محرک‌ها بیشتر اقتصادی و عملیاتی‌اند تا ایدئولوژیک.
در سطحی وسیع‌تر، این اتفاق بخشی از روند بزرگ‌تر در «جنوب جهانی» است؛ روندی که کشورهایی مانند چین، هند، روسیه، برزیل و حتی برخی اقتصادهای متوسط در آسیای جنوب‌شرقی و آمریکای لاتین درباره آن صحبت می‌کنند: تنوع‌بخشی ارزی. هدف این کشورها حذف دلار نیست، بلکه ایجاد فضایی است که در آن نقش دلار کمتر «انحصاری» باشد و گزینه‌های بیشتری برای تعامل مالی وجود داشته باشد. این رویکرد به‌ویژه برای کشورهایی که وابستگی زیادی به انرژی یا واردات صنعتی دارند، اهمیت بیشتری پیدا کرده است.
البته باید واقع‌نگر بود. روبل و روپیه هنوز نقدشوندگی جهانی محدودی دارند و یوآن هم به‌طور کامل آزاد نیست. بنابراین مسیر جایگزینی دلاری یک مسیر سریع یا کامل نیست. اما حرکت واقعی اتفاق افتاده: کشورها دیگر منتظر اصلاحات ساختاری بزرگ یا توافق‌های چندجانبه نیستند، بلکه با همین ابزارهای محدود فعلی، در حال ساختن مسیرهای پرداخت خود هستند. این یعنی آینده مالی احتمالاً چندقطبی‌تر خواهد بود؛ نه به معنای کنار زدن دلار، بلکه به معنای تقسیم وزن بین چند مرکز مالی.
در این تصویر جدید، جمله «دیگر با دلار حساب نمی‌کنیم» یک شعار نیست؛ توصیف روندی است که اکنون قابل مشاهده است. جهانی که زمانی فقط با یک زبان مالی صحبت می‌کرد، حالا در بمبئی، مسکو و شانگهای واژگان جدیدی پیدا کرده؛ واژگانی که به‌جای وابستگی مطلق، بر تنوع و انعطاف تکیه دارند.