کودتاگرانی که نقره‌داغ شدند

این روزها نگاه‌ها در جهان به «برازیلیا» دوخته شده است؛ جایی که «ژائیر بولسونارو»، رئیس‌جمهور پیشین برزیل (۲۰۱۹–۲۰۲۲) و چهره شاخص راست افراطی و معروف به «ترامپ برزیل»، توسط دیوان عالی برزیل به اتهام تلاش برای کودتا و نقض دموکراسی محاکمه و به ۲۷ سال و ۳ ماه زندان محکوم شده است. او پس از شکست در انتخابات ۲۰۲۲ در برابر «لولا داسیلوا»، رئیس‌جمهور فعلی و رهبر حزب کارگر، حاضر به پذیرش نتیجه نشد و مدعی تقلب در انتخابات شد. بولسونارو درست دو روز قبل از اینکه قرار بود کرسی ریاست جمهوری را به لولا داسیلوا تحویل دهد، کشورش را به مقصد آمریکا ترک کرد و سه ماه در آمریکا ماند. طرفدارانش برای هفته‌ها در برابر پادگان‌های ارتش تجمع کردند و از نظامیان خواستند قدرت را در دست گیرند. تنها یک هفته پس از به قدرت رسیدن لولا، ساختمان‌های کلیدی دولتی در برازیلیا حمله شد. در جریان این ناآرامی‌ها بیش از ۱۵۰۰ نفر دستگیر شدند. اتهامات بولسونارو شامل پنج مورد بود: تشکیل و رهبری یک سازمان جنایتکار مسلح، تلاش برای براندازی خشونت‌آمیز حکومت دموکراتیک، برنامه‌ریزی برای قتل رئیس‌جمهور لولا داسیلوا، آسیب رساندن به اموال عمومی و تخریب آثار تاریخی و فرهنگی.
دادستان‌ها می‌گویند بولسونارو و نزدیکانش سناریویی طراحی کرده بودند که شامل بازداشت مخالفان، تعلیق نهاد انتخاباتی و برقراری وضعیت اضطراری می‌شد. اکنون او تحت حبس خانگی با دستبند الکترونیکی و نظارت محافظان است تا از فرار به سفارتخانه‌ها یا پناهنده شدنش جلوگیری شود. محاکمه و صدور حکم انجام شده و هم‌اکنون در مرحله اجرای حکم تحت حبس خانگی است. وکلای او اعلام کرده‌اند که قصد دارند حکم را در دیوان عالی برزیل به چالش بکشند. این حکم ۲۷ سال و ۳ ماه زندان، در تاریخ معاصر برزیل بی‌سابقه است و می‌تواند به نمادی از پاسخگویی به تلاش برای کودتا بدل شود.
آمریکا با تعرفه و تحریم، استقلال برزیل را هدف گرفت
در تابستان ۲۰۲۵، تنش‌های تجاری و دیپلماتیک میان ایالات متحده و برزیل به اوج خود رسید. دولت ترامپ، در واکنش به محاکمه و محکومیت بولسونارو، تعرفه‌های سنگینی بر واردات کالا از برزیل اعمال کرد. این تصمیم با واکنش‌های شدیدی در برزیل مواجه شد؛ رئیس‌جمهور «لولا داسیلوا» آن را «اخاذی غیرقابل قبول» خواند و کشورش را به اعمال تعرفه‌های متقابل تهدید کرد. برزیل همچنین شکایتی رسمی به سازمان تجارت جهانی ارائه داد. این مداخله آشکار ایالات متحده، نمونه‌ای دیگر از تداوم امپریالیسم در آمریکای جنوبی است؛ کشوری که سال‌هاست دموکراسی را تجربه می‌کند، اکنون با وقاحت در سیاست داخلی آن دخالت می‌شود.
اعمال تعرفه‌های سنگین و تحریم قضات برزیلی باعث تشدید بحران دیپلماتیک میان دو کشور شد. برزیل به‌عنوان بزرگ‌ترین اقتصاد آمریکای لاتین، تهدید به اعمال تعرفه‌های متقابل کرد و روابط تجاری دو کشور را تحت‌الشعاع قرار داد. این بحران نه‌تنها بر روابط اقتصادی تاثیر گذاشت، بلکه بر همکاری‌های سیاسی و امنیتی میان ایالات متحده و برزیل نیز سایه انداخت. در ادامه «مارکو روبیو»، وزیر امور خارجه ایالات متحده، ویزای هشت قاضی دیوان عالی برزیل را به‌دلیل نقش آن‌ها در محاکمه بولسونارو لغو کرد. این اقدام شامل قاضی «الکساندر دِ موراِس»، رئیس هیئت قضات پرونده، و خانواده آن‌ها می‌شد. روبیو این اقدام را در واکنش به آنچه که «شکار جادوگر» علیه بولسونارو خواند، توجیه کرد. این فشارهای مستقیم و بی‌سابقه نشان می‌دهد که آمریکا هنوز حاضر نیست در عرصه سیاست داخلی کشورهای مستقل آمریکای لاتین مرزهای خود را رعایت کند و به جای دیپلماسی، زور و تحریم را ابزار می‌کند. این رفتار آمریکا، نمونه‌ای روشن از بی‌توجهی به حاکمیت ملی کشورهاست.
دیوان عالی و مقاومت در برابر راست افراطی
اما شاید چهره محوری این پرونده نه لولا باشد و نه ترامپ، بلکه «الکساندره دی‌موراِس»، قاضی سرسخت دیوان عالی برزیل باشد. او در سال‌های اخیر بارها در برابر موج عظیم اطلاعات جعلی و کمپین‌های مجازی هواداران بولسونارو ایستاد و همین سبب شد به نماد مقاومت در چشم مدافعان دموکراسی بدل شود. قاضی دی‌موراِس با وجود فشارهای خارجی و داخلی، مسیر محاکمه بولسونارو را ادامه داد تا به نتیجه برسد.
«ژائیر بولسونارو» همچون ترامپ بر پایگاه اجتماعی انجیلی‌های پرنفوذ تکیه دارد؛ جمعیتی که در یک دهه اخیر از ۱۳ درصد به بیش از ۳۰ درصد رسیده و امروز یکی از نیروهای تعیین‌کننده سیاست برزیل است. کشیش پرنفوذ «سیلاس مالافایا» که خود را مشاور معنوی بولسونارو می‌داند، بارها در کنار او ظاهر شده و در پیوند دادن مذهب و پوپولیسم راست نقشی اساسی ایفا کرده است. به تازگی این قشر با ازدیاد جمعیت تاثیرگذاری بیشتری در سیاست داخلی برزیل دارند.
اهمیت این محاکمه فراتر از سرنوشت یک سیاستمدار است. برزیل تاریخ طولانی کودتا و حکومت نظامی دارد، از جمله دوره ۱۹۶۴ تا ۱۹۸۵، اما هرگز عاملان آن در دادگاه پاسخگو نشدند. این بار با صدور حکم ۲۷ سال و ۳ ماه زندان برای بولسونارو، برای نخستین بار در تاریخ کشور کسی به جرم تلاش برای کودتا محکوم شده است. بسیاری این لحظه را آزمونی برای دموکراسی شکننده برزیل می‌دانند؛ اینکه آیا این کشور می‌تواند چرخه اقتدارگرایی را بشکند یا بار دیگر در همان مسیر گذشته بلغزد.
با این حال آینده نامعلوم است. بخشی از ارتش همچنان به بولسونارو نزدیک است و خطر شورش دوباره خیابانی وجود دارد. اما فشارهای خارجی، به‌ویژه حمایت پر سر و صدای ترامپ و تحریم‌های آمریکا، در برخی بخش‌های جامعه نتیجه عکس داده و بر حس ملی‌گرایی و اراده برای دفاع از استقلال برزیل افزوده است. صدور حکم برای بولسونارو نه فقط یک رویداد قضایی، بلکه لحظه‌ای سرنوشت‌ساز در تاریخ سیاسی برزیل است؛ لحظه‌ای که نشان می‌دهد این کشور تا چه حد آماده است در برابر وسوسه اقتدارگرایی و دخالت‌های امپریالیستی بایستد.