توسط : گفتگو اختصاصی با مسعود کیانی رئیس انجمن گوهرسنگ ایران:
با وجود برخورداری ایران از یکی از متنوع‌ترین ذخایر گوهرسنگ در جهان، این صنعت هنوز نتوانسته جایگاه واقعی خود را در اقتصاد کشور پیدا کند. دکتر مسعود کیانی، رئیس انجمن گوهرسنگ ایران، در گفت‌وگو با عصر ایرانیان به تشریح ظرفیت‌های تاریخی و معدنی کشور، چالش‌های داخلی و مسیرهای توسعه این صنعت پرداخته است.
پیشینه‌ای کهن‌تر از تمدن
دکتر کیانی در آغاز گفت‌وگو با اشاره به سابقه تاریخی گوهرتراشی در ایران گفت:
«ایران حدود ۱۱ هزار سال سابقه فعالیت معدنی دارد و پیشینه گوهرتراشی در کشور نیز به 5 تا 7 هزار سال می‌رسد. بر اساس پژوهش‌های جدید، در منطقه لرستان شواهدی از تراش سنگ توسط انسان‌های اولیه تا ۴۰ هزار سال پیش وجود دارد. حتی ابزارها و تزئیناتی از حدود ۶۳ هزار سال قبل در غارهای خرم‌آباد کشف شده که از دندان و استخوان حیوانات ساخته شده و در واقع نخستین گوهرهای تزئینی به شمار می‌روند.»
تنوع گسترده گوهرسنگ‌ها در ایران
وی با اشاره به تنوع کم‌نظیر گوهرسنگ‌های کشور افزود: «ایران بین ۴۵ تا ۵۰ نوع گوهرسنگ مختلف دارد. بخشی از آنها به عنوان سنگ قیمتی تراش‌خورده و بخشی دیگر به‌عنوان کانی یا گوهر کلکسیونی مورد استفاده قرار می‌گیرند. از شاخص‌ترین آنها می‌توان به فیروزه، انواع گارنت (قرمز، عسلی، زرد، سبز)، گونه‌های گوناگون عقیق به‌ویژه عقیق شجر و منظره، کوارتز، فلوریت و آلوستر اشاره کرد. تقریباً در تمام استان‌های کشور پتانسیل وجود عقیق و جاسپر دیده می‌شود.»
تنها دو معدن رسمی در کشور
رئیس انجمن گوهرسنگ ایران در ادامه درباره ذخایر معدنی گفت: «در حال حاضر تنها دو معدن گوهرسنگ در کشور به‌صورت رسمی ثبت شده است؛ معدن فیروزه نیشابور که از دیرباز به عنوان معدن شاخص گوهرسنگ شناخته می‌شود و معدن عقیق نمین در استان اردبیل. هر دو دارای چندین هزار تن ذخیره قطعی هستند. البته گوهرسنگ‌هایی مانند فلوریت، آپاتیت، کوارتز و عقیق به عنوان محصولات جانبی در معادن فلزی کشور نیز استخراج می‌شوند. هرچند آمار رسمی و دقیقی از ذخایر در دست نیست، اما برآوردها نشان می‌دهد که پتانسیل کشور در این زمینه به میلیون‌ها تن می‌رسد.»
صادرات؛ محدود و غیررسمی
دکتر کیانی با ابراز تأسف از وضعیت صادرات گوهرسنگ‌ها اظهار داشت: «صادرات گوهرسنگ در ایران بسیار محدود و عمدتاً به‌صورت چمدانی انجام می‌شود. برخی مشکلات مانع از شکل‌گیری روابط رسمی با بازارهای خارجی شده است. در نتیجه، میزان صادرات رسمی ما در حد چند هزار دلار بوده، در حالی‌که ظرفیت کشور برای ارزآوری در این حوزه بسیار بالاست.»
چالش‌های زنجیره تولید و فرآوری
وی در توضیح مشکلات اصلی صنعت گوهرسنگ گفت: «تمام زنجیره این صنعت از اکتشاف تا استخراج، فرآوری و صادرات با چالش روبه‌رو است. بخشی از مشکلات ناشی از قوانین داخلی و محدودیت‌های صادراتی است که نوعی خودتحریمی به وجود آورده است. از سوی دیگر، استخراج در بسیاری از معادن به شکل غیر اصولی و سنتی انجام می‌شود. برای نمونه در معدن فیروزه شهر بابک، به‌دلیل استخراج انفجاری، گوهرسنگ‌ها آسیب می‌بینند و ارزش خود را از دست می‌دهند. همچنین در معادن عقیق، استخراج توسط مردم محلی با ابزارهای ابتدایی مانند بیل و چکش انجام می‌شود که منجر به تخریب و اتلاف منابع باارزش کشور شده است.» در حوزه اکتشاف گوهرسنگ‌ها نیز دقیق عمل نکرده‌ایم که بتوانیم اینها را وارد چرخه زنجیره ارزش کنیم و بتوانیم بعضا تا چندین برابر ارزش افزوده از آنها دریافت کرد.
نبود متولی واحد و آموزش استاندارد
رئیس انجمن گوهرسنگ ایران از نبود هماهنگی بین دستگاه‌های مسئول به عنوان یکی از چالش‌های اصلی یاد کرد و گفت: «در کشور ما برای حوزه گوهرسنگ‌ها متولی واحد وجود ندارد. چندین وزارتخانه و سازمان از جمله وزارت صمت، وزارت کار و فنی‌وحرفه‌ای، میراث فرهنگی، وزارت علوم و حتی وزارت اقتصاد هر یک به‌صورت موازی در این بخش فعالیت می‌کنند و همین موازی‌کاری‌ها موجب سردرگمی فعالان این حوزه شده است. از سوی دیگر، آموزش‌های تخصصی در این صنعت به‌روز و استاندارد نیست و عمدتاً به شکل سنتی ارائه می‌شود. در حالی‌که آموزش علمی و استاندارد می‌تواند پایه توسعه این صنعت باشد.»
تجهیزات و فناوری‌های قدیمی
دکتر کیانی در ادامه به ضعف فناوری در فرآوری گوهرسنگ‌ها اشاره کرد و افزود: «در زمینه تجهیزات تراش و فرآوری، هرچند برخی دستگاه‌ها در داخل کشور ساخته می‌شود، اما بسیاری از فناوری‌های روز دنیا وارد کشور نشده است. در نتیجه، آزمایشگاه‌های تخصصی گوهرشناسی از نظر تجهیزات و استانداردهای فنی با مشکلات جدی روبه‌رو هستند. در حالی که با تجهیز مناسب، می‌توان کیفیت تولیدات داخلی را تا چندین برابر افزایش داد.»
بروکراسی سنگین و نبود برند ملی
به گفته رئیس انجمن گوهرسنگ ایران، یکی از مهم‌ترین مشکلات فعالان این حوزه، بروکراسی پیچیده صادرات و واردات است: «برای صادرات یک سنگ قیمتی، فعالان باید مراحل متعدد و زمان‌بری را در وزارت صمت، گمرک، بانک مرکزی و آزمایشگاه‌های معتمد طی کنند. این روند طولانی و پیچیده موجب دلسردی فعالان و از دست رفتن فرصت‌های بازار شده است. از سوی دیگر، نبود برند ملی نیز آسیب‌زاست؛ به‌طوری که فیروزه ایرانی در بازارهای جهانی گاه به نام ترکیه (Turquoise) عرضه می‌شود و نام ایران بر آن دیده نمی‌شود.»
ظرفیت جایگزینی برای نفت
دکتر کیانی در پایان با تأکید بر اهمیت اقتصادی این صنعت گفت: «صنعت گوهرسنگ می‌تواند یکی از بازوهای اقتصادی کشور و جایگزینی برای درآمدهای نفتی باشد. ایران از نظر منابع معدنی، نیروی انسانی ماهر و بازارهای همجوار مانند کشورهای حاشیه خلیج فارس ظرفیت‌های فراوانی دارد. اگر زنجیره ارزش این صنعت کامل و ساماندهی شود، می‌تواند هم در چارچوب اقتصاد مقاومتی و هم در ایجاد اشتغال کم‌هزینه نقش مؤثری ایفا کند؛ چرا که برای راه‌اندازی یک کارگاه کوچک تراش گوهرسنگ با چند میلیون تومان سرمایه هم می‌توان شغل ایجاد کرد، در حالی که صنایع دیگر نیازمند سرمایه‌های چند صد میلیون تا میلیاردی هستند.»
