پارادوکس عبور از گذشته

در فردای روزی که سراب بودن برجام برای مدافعان آن نیزعیان می شود، یکی از روزنامه ها تیتر اصلی خودش را به عبور از گذشته اختصاص می دهد. اگر عبور از گذشته، تلویحا به عبور از تجربه شکست خورده برجام اشاره ای داشته باشد، ایده بسیار خطرناکی است. از عرض خیابان هم به این سادگی نمی توان عبور کرد تا چه رسد به تجارب یک ملت، بویژه تجربه پرهزینه ای مثل برجام که ده سال، اقتصاد و سیاست کشور را معطل ساخته بود.
اگر ایده “جامعه کوتاه مدت” را از کاتوزیان وام بگیریم، ایده عبور از گذشته چیزی جز تداوم بخشیدن به جامعه کوتاه مدت نیست، جامعه ای که در آن هیچ انباشتی از تجارب ملی رخ نمی دهد. چنین جامعه ای نه تنها پیشرفتی ندارد که عملا گذشته را تکرار می کند. در اینجاست که با پارادوکس عبور از گذشته مواجه می شویم. این پارادوکس بدین معناست که عبور از گذشته، بازگشت به گذشته و تکرار گذشته را در دل خود دارد. در حقیقت اگر ملتی در تجارب خود تامل و اندیشه نکند و عبور از آن را دنبال کند، محکوم به تکرار آن خواهد شد. لذا عبور از گذشته به زیستن در گذشته منجر خواهد شد.
کریستوفر نولان فیلمی دارد با عنوان یادآوری (memento) که قهرمان داستان از حافظه کوتاه مدت برخوردار است و همین امر موجب عدم انباشت دانش می شود که به نوبه خود نه تنها مانع پیشرفت می شود، که مورد سو استفاده دیگران نیز قرار می گیرد. این حافظه کوتاه نولان مدت شبیه جامعه کوتاه مدت کاتوزیان است. نادیده گرفتن تجربه های ملی به تکرار گذشته و تکرار شکست ها می انجامد.
خداوند در قرآن به کرات به بیان داستان گذشتگان پرداخته است و هدف از آن نیز عبرت عنوان شده است. این عبرت از گذشته است که جامعه را به پیش می راند نه عبور از آن.
البته می توان درک کرد که کسانی که بیش از یک دهه، کشور را به رغم هشدارهای مکرر، معطل برجام کردند، اینک عبور از آن را دنبال کنند، اما همواره باید مصالح جامعه را بر ملاحظات شخصی و گروهی مقدم داشت. باید اشتباهات گذشته را بارها مورد توجه قرار داد، همانگونه که برجام را باید بارها و بارها خواند تا از تکرار آن جلوگیری کرد. این تنها مسیر رهایی از دور باطل تکرار اشتباهات گذشته و خسارت های محض آن است.