توسط : گزارشی از کارگروه کشاورزی دولت سایه:
نان مهم‌ترین و در دسترس‌ترین کالای معیشتی مردم ایران است؛ قوتی که کوچک‌ترین تغییر در کیفیت، وزن یا قیمت آن، مستقیماً در زندگی روزمره همه اقشار جامعه احساس می‌شود. با این حال، با وجود اجرای طرح «هوشمندسازی یارانه آرد و نان» از ابتدای سال ۱۴۰۱، همچنان گزارش‌هایی از کم‌فروشی، افت کیفیت و حتی گران‌فروشی غیررسمی در برخی استان‌ها منتشر می‌شود.
پرسش کلیدی اینجاست: با وجود صرف میلیاردها تومان یارانه، چرا هنوز نانِ باکیفیت و عادلانه در دسترس همه نیست؟
هدف واقعی طرح هوشمندسازی نان چه بود؟
طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان در واقع یک زیرساخت داده‌محور است، نه طرحی برای بهبود کیفیت نان یا نظارت بر نانوایی‌ها. این طرح برای نخستین‌بار مرجع داده‌ای جامع از زنجیره آرد تا نان ایجاد کرد و سازوکار تخصیص آرد یارانه‌ای را از «مجوزمحور» به «داده‌محور» تغییر داد.
بر اساس داده‌های رسمی، اجرای این طرح موجب شد روند صعودی مصرف آرد یارانه‌ای در کشور متوقف شود. اگر این طرح اجرا نمی‌شد، کشور برای حفظ وضعیت موجود تا پایان نیمه ۱۴۰۴ باید بیش از ۶ میلیون تُن گندم یارانه‌ای بیشتر مصرف می‌کرد.
بنابراین، هدف طرح از ابتدا نه کنترل کیفیت نان و نه جلوگیری از کم‌فروشی بود؛ بلکه تمرکز آن صرفاً بر کاهش انحراف آرد یارانه‌ای و شفاف‌سازی در تخصیص یارانه‌ها قرار داشت.
نان ارزان، مستعد کم‌فروشی و افت کیفیت
یکی از دلایل اصلی بروز نارضایتی عمومی از کیفیت نان، ثبات نرخ نان از سال ۱۴۰۰ تاکنون است. قیمت نان نه متناسب با تورم رشد کرده، نه با افزایش حداقل دستمزد.
در نتیجه، نانوا که باید با هزینه‌های افزایش‌یافته کارگر، انرژی و اجاره روبه‌رو شود، برای جبران فشار مالی، به سمت گران‌فروشی غیررسمی، کاهش وزن چانه یا افت کیفیت حرکت می‌کند.
به بیان ساده، نرخ غیرواقعی نان، نانوا را از لحاظ اقتصادی به رفتارهای نادرست سوق می‌دهد؛ مسئله‌ای که هیچ سامانه هوشمندی نمی‌تواند آن را جبران کند.
راهکار پیشنهادی: تفکیک تولید نان آزاد و نان یارانه‌ای
پیشنهاد کارشناسی روشن است:
نان گرم و تازه باید با آرد آزاد و در بازار رقابتی تولید و عرضه شود.
نان یارانه‌ای باید از محل آرد یارانه‌ای در کارخانه‌های صنعتی نان تولید شود؛ نانی کامل، سبوس‌دار، بهداشتی، دارای بسته‌بندی، وزن معین و قیمت مصوب. این نان سپس از طریق کارتخوان‌های هوشمند نانوایی‌ها به دست مردم برسد.
به این ترتیب، فرآیند تولید نان یارانه‌ای از حالت صنفی به صنعتی منتقل می‌شود؛ مدلی که هم قابلیت نظارت بالا دارد، هم امکان انبارسازی ۳ تا ۷ روزه و تاب‌آوری بیشتر در برابر قطعی برق و گاز و آب را فراهم می‌کند.
در واقع، سازمان تولید نان یارانه‌ای باید از نانوایی‌های صنفی خارج و به کارخانه‌های صنعتی سپرده شود تا هم کیفیت و هم دسترس‌پذیری آن تضمین گردد.
یارانه مستقیم به مردم؛ آزادسازی خطرناک قیمت نان
برخی پیشنهاد می‌کنند یارانه نان مستقیماً به مردم پرداخت شود، اما این اقدام عملاً به معنای آزادسازی ناگهانی قیمت نان است.
در شرایط فعلی، با توجه به تورم بالا و سرمایه اجتماعی پایین دولت، چنین تصمیمی می‌تواند بسیار پرریسک و ناپایدار باشد.
در واقع، حذف یارانه نان پیش از بازسازی اعتماد عمومی و تثبیت شرایط اقتصادی، می‌تواند تبعات اجتماعی جدی به‌دنبال داشته باشد.
جمع‌بندی
طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان، گامی مهم در شفاف‌سازی تخصیص یارانه‌ها و مهار انحراف آرد یارانه‌ای بود. اما این طرح به‌تنهایی پاسخگوی مسائل کیفی و ساختاری نان نیست.
تا زمانی که مدل تولید نان اصلاح نشود و تفکیک میان نان آزاد و نان یارانه‌ای به‌صورت صنعتی انجام نگیرد، نارضایتی مردم از کیفیت نان و تخلفات نانوایی‌ها ادامه خواهد داشت. اصلاح واقعی بازار نان نه در حذف یارانه، بلکه در بازطراحی هوشمندانه زنجیره تولید و عرضه نهفته است.
